Powieść - powieść jako gatunek literacki. Rodzaje powieści

Powieść to gatunek zaliczany do epiki. Jej korzenie sięgają aż do czasów starożytnych. Twórcą powieści byli Ksenofont oraz Petroniusz.

Tradycyjna powieść pisana jest prozą. Najważniejszą osobą w dziele jest narrator. To on przedstawia czytelnikowi wydarzenia oraz bohaterów. Osoba ta może być wszechwiedząca, zdarza się też, że jej wiedza o świecie przedstawionym jest ograniczona. Narratorem może być jeden z bohaterów lub ktoś obcy, zupełnie z zewnątrz, wyłącznie obserwujący rozwój akcji. Powieść bywa jedno- lub wielowątkowa, ukazuje losy bohaterów i przedstawia konkretne problemy. Bardzo często ten gatunek zbudowany jest z rozdziałów, które stanowią pewne jednostki tematyczne. Charakterystyczne dla powieści jest występowanie dialogów, monologów, licznych opisów, m.in. postaci, przyrody lub miejsc.

Literaturoznawcy dokonali licznych podziałów powieści ze względu na rozmaite kryteria. Bardzo ważna jest typologia dotycząca formy. Wyróżniamy tu powieść dialogową, epistolarną (listy), szkatułkową (opowiadanie w opowiadaniu), powieść-rzekę (małe opowieści tworzące całość dużych rozmiarów) oraz strumień świadomości (bardzo luźno połączone refleksje bohatera, subiektywne, bez wyraźnego porządku przyczynowo-skutkowego).

Innym kryterium jest tematyka powieści, ponieważ to ona odgrywa pierwszoplanową rolę. Powieść historyczna zatem opisuje dany okres z przeszłości, analizuje przyczyny ważnych wydarzeń. Autor jednak posługuje się fikcją literacką, a tylko niektóre zdarzenia i postaci są autentyczne. Do znanych powieści historycznych należą: „Krzyżacy”, „Potop” Sienkiewicza czy też „Dwaj panowie Sieciechowie” Niemcewicza.

Utwory społeczno-obyczajowe opisują dane środowisko społeczne, relacje w nim panujące i więzi łączące bohaterów. Bardzo często stanowią wierne odbicie prawdziwej rzeczywistości. Tak dzieje się np. w „Lalce” Prusa oraz powieściach Lwa Tołstoja. Bardzo znane są także powieści psychologiczne, które skupiają się na przeżyciach wewnętrznych bohaterów, ich emocjach i refleksjach. Autor analizuje zachowanie postaci, opisuje jej wybory i dokonuje własnych spostrzeżeń. Najbardziej znaną polską powieścią psychologiczną jest niewątpliwie „Granica” Zofii Nałkowskiej. Główny bohater, Zenon Ziembiewicz, przeżywa trudne chwile, boryka się z wyrzutami sumienia i swoimi pragnieniami.

Popularne są też utwory przygodowe, których celem jest dostarczenie czytelnikowi rozrywki. Zazwyczaj przedstawiają rozmaite perypetie bohaterów, ich walkę z przeciwnościami losu i przygody. „W pustyni i w puszczy” oraz „W osiemdziesiąt dni dookoła świata” są przykładami takich powieści. Dzieła sensacyjne są wielowątkowe, mają dynamiczną fabułę i często zaskakują czytelnika („Raport pelikana” Grishama), natomiast powieść detektywistyczna zakłada istnienie zbrodni i konieczność jej rozwikłania (cykl opowieści o Sherlocku Holmesie Doyle'a). Powieści fantastyczne i fantastyczno-naukowe ukazują z kolei czasy przyszłości, w których spotkać można niesamowite postaci, maszyny i urządzenia. Akcja rozgrywa się w nierzeczywistym świecie i często jest wizją tego, co kiedyś nastąpi („Bajki robotów”, „Władca pierścieni”).

Powieść łotrzykowska opisuje losy bohaterów z marginesu społecznego, często krętaczy i awanturników, którzy przeżywają niesamowite przygody. Utwory sentymentalne zakładają związek człowieka z naturą i wielość pozytywnych emocji jak miłość, tęsknota i oddanie. Dzieła marynistyczne ukazują zaś bohaterów pracujących na morzu, marynarzy, kapitanów. Czytelnik zostaje wprowadzony na pokład statków i razem z postaciami przeżywa emocjonujące chwile (powieści Josepha Conrada). Natomiast utwory gotyckie opisują rzeczywistość groźną, tajemniczą. Akcja często rozgrywa się w starych zamkach, zakłada istnienie tajemnic i mistycyzm („Zamczysko w Otranto” Walpole'a).