Nacjonalizm - definicja, przykłady, rodzaje nacjonalizmu

Nacjonalizm jest stosunkowo nowym zjawiskiem. Pierwsze jego przejawy można zauważyć w hasłach głoszonych przez jakobinów podczas rewolucji francuskiej – przybrał on postać rewolucyjną i republikańską, burzył porządek narodu stanowego. Nowa ideologia powstała w tym czasie nie przybrała konkretnej nazwy, jednak uznaje się, że była pierwszą formą nacjonalizmu.

Wywyższyła lud jako suwerena władzy, głosiła republikańskie hasła „wolności, równości i braterstwa”, wprowadziła zupełnie nowe spojrzenie na istotę narodu. Jej zwieńczeniem stała się idea „samostanowienia narodów” prezydenta Woodrowa Wilsona zaproponowana na konferencji w Wersalu, głosząca iż każda narodowość ma prawo do posiadania swojego państwa. Idee wywodzące się z tego nurtu nazwano nacjonalitaryzmem. Jednak nowoczesny nacjonalizm różni się w założeniach od tego prądu, ukształtował się on dopiero pod koniec XIX wieku. Jako pierwszy słowa „nacjonalizm”, dla oznaczenia drogi postępowania czysto narodowej, użył w swoim artykule pt.: „Spór nacjonalistów z kosmopolitami?” Maurice Barres w 1892 roku. Postawił on nacjonalizm w opozycji do liberalizmu i socjalizmu.

Nie ma jednej słusznej definicji nacjonalizmu. Możemy go rozumieć jako wszelkie symptomy świadomości narodowej (w rozumieniu angielskim), skrajną formę patriotyzmu (znaczenie o pejoratywnym charakterze), wyrażenie postulatów będących wyrazem dążenia do uzyskania niepodległości i wreszcie – jako poglądy, idee formułowane przez ugrupowania ultraprawicowe. W zależności od tego, którą definicję przyjmiemy, inne będzie nasze spojrzenie na zjawisko nacjonalizmu.

Z punktu widzenia przeciętnego obywatela pojęcie to kojarzy się przede wszystkim z postawą wywyższania własnej grupy etnicznej lub narodu, bezkrytycznego podejścia i niezauważania wad własnej społeczności przy jednoczesnym deprecjonowaniu, niechęci i krytyce grup innych. Nadrzędną zasadą nacjonalizmu jest przyznanie najważniejszej roli w życiu społecznym właśnie narodowi – postawiony został nawet ponad interesami jednostki, stanowi wartością najwyższą. Z owego uwielbienia idei narodu wynika szereg innych założeń nacjonalizmu, m.in. popieranie członków własnego narodu w kontaktach międzyludzkich, kulturowych czy politycznych, przekonanie o konieczności przynależności narodowej.

Skrajną formę przybrał nacjonalizm niemiecki za rządów Adolfa Hitlera, przyjął on bardzo opresyjny charakter i doprowadził do masowych mordów przedstawicieli innych narodowości.

Nacjonalizm może spełniać kilka ważnych zadań w funkcjonowaniu społeczeństw. Po pierwsze, bywa postrzegany jako czynnik narodotwórczy (naród jest tutaj wynalazkiem ideologii nacjonalistycznej, wspieranej przez państwo), po drugie może być przejawem istnienia narodu (naród wytwarza nacjonalizm w umiarkowanej albo w skrajnej formie jako medium do wyrażenia świadomości narodowej).

Nacjonalizm nie jest zjawiskiem jednorodnym, w ramach niego wytworzył się szereg modeli i rodzajów. Wymienić warto choćby nacjonalizm ekonomiczny (dążenie do zdobycia wysokiej pozycji ekonomicznej narodu, dzięki której można zapewnić niezależność państwu), integralny, ekspansywny (agresywny, militarny), liberalny (łączenie zasady suwerenności ludu z ideą narodu; za taki uznawany jest nacjonalizm francuski epoki rewolucji 1789 roku oraz włoski neogwelfizm), antykolonialny (nacjonalizm przeciwny państwom kolonialnym, np. w Nigerii, Kenii, Indiach) czy kemalizm (forma nacjonalizmu, która wyłoniła się w Turcji; pokojowy – głosił zasadę równości wszystkich obywateli bez względu na religię czy przynależność etniczną). Każdy z nich posiada zespół cech charakterystycznych tylko dla niego samego oraz pewne właściwości pozwalające uznawać go jednak nadal za odmianę nacjonalizmu.