Demografia - Regres demograficzny - definicja, przyczyny, skutki

Termin „regres” oznacza cofanie się. Regres w znaczeniu demograficznym (nauki o ludności) jest więc zmniejszaniem się liczby ludności. Przyczyną tego zjawiska może być mniejsza liczba urodzeń niż liczba zgonów w danym miejscu lub w określonej grupie ludzi, ale także zmniejszanie zaludnienia (wręcz wyludnianie) na niektórych obszarach spowodowane migracjami.

Nadwyżka zgonów nad liczbą urodzeń jest charakterystyczna dla tzw. piątej fazy rozwoju demograficznego. W pierwszej fazie zgony i urodzenia są na podobnym poziomie – jest to związane z wysoką dzietnością kobiet społeczeństw pierwotnych i słabo rozwiniętych, przy jednoczesnej niskiej średniej życia i wysokiej śmiertelności niemowląt. W pierwszej fazie liczba ludności utrzymuje się na stałym poziomie.

Ze względu na rozwój medycyny dochodzi do spadku śmiertelności niemowląt i wydłużenia się średniej długości życia – dynamicznie wzrasta wtedy liczba ludzi, mamy do czynienia z tzw. eksplozją demograficzną (2 faza rozwoju demograficznego).

Wraz z rozwojem zamożności społeczeństw, wzrostem świadomości seksualnej, zmianą priorytetów kobiet i innymi czynnikami – liczba urodzeń zaczyna spadać przy nadal niskiej śmiertelności i wydłużającej się średniej długości życia – trwa 3 faza rozwoju demograficznego, która ostatecznie prowadzi do 4 fazy – niewielkiej nadwyżki urodzeń nad zgonami lub do regresu demograficznego (fazy 5), w której liczba zgonów przeważa nad liczbą urodzeń.

Warto zaznaczyć, że utrzymanie stałej liczby ludności danego kraju nie wymaga tylko osiągnięcia dodatniego przyrostu naturalnego. Konieczne jest osiągnięcie przez przyrost naturalny pewnej wartości, która zapewni tzw. prostą zastępowalność pokoleń. By do tego doszło, przeciętna kobieta powinna urodzić więcej niż dwoje dzieci. W innym przypadku liczba ludności zmniejsza się.

Regres demograficzny wynika nie tylko z niskiego (lub ujemnego) przyrostu naturalnego. Na pewnych obszarach regres może być wynikiem wyjazdu zamieszkującej je ludności, np. w poszukiwaniu pracy. Na wyludnianie narażone są tereny wiejskie (opuszczają je szczególnie kobiety szukające pracy w mieście) i obszary stagnacji gospodarczej. Przykładem miejsc wyludniających się w Polsce jest np. wiele miast Górnego Śląska.

Regres demograficzny niesie ze sobą negatywne konsekwencje zarówno dla lokalnego społeczeństwa, jak i całego kraju. Jednym z największych zagrożeń jest, występujące w dłuższej perspektywie czasowej, nadmierne obciążenie systemu emerytalnego (mniejsza liczba osób w wieku produkcyjnym będzie musiała pracować na zwiększająca się grupą osób w wieku poprodukcyjnym), niedobór rąk do pracy, obniżenie konsumpcji w kraju (rozwój konsumpcji ma korzystny wpływ na gospodarkę kraju).

Regres demograficzny, a tym samym starzenie się społeczeństw jest niestety coraz częstszym problemem krajów wysokorozwiniętych i postsocjalistycznych, w tym Polski. By tę sytuację naprawić w kolejnych latach, konieczna jest stała, systematyczna polityka pronatalistyczna (czyli sprzyjająca urodzeniom dzieci), polegająca na rozbudowanej pomocy państwa dla matek, m.in. poprzez wydłużeniu urlopu macierzyńskiego czy pewności zatrudnienia po powrocie z urlopu.