Jan Chryzostom Pasek „Pamiętniki” - opracowanie, interpretacja

Jan Chryzostom Pasek zapisał się w historii literatury polskiej jako autor jednego zaledwie dzieła – „Pamiętników” – które dziś cieszą się niezwykłą popularnością wśród badaczy osiągnięć rodzimej prozy jako kwintesencja barokowego stylu i przykład doskonale prowadzonej, trzymającej w napięciu narracji.

Utwór powstał w ostatnim dziesięcioleciu XVII wieku, u schyłku życia autora, jako jego domniemana autobiografia, opowiada bowiem o dziejach krewkiego szlachcica-sarmaty od momentu jego wstąpienia do wojsk królewskich, aż do momentu osiągnięcia finansowej i osobistej stabilizacji w wiejskim majątku. Początkowe pięćdziesiąt stron rękopisu nie zachowało się, dlatego też pierwsze wydanie dzieła, doprowadzone do skutku dopiero w 1836 roku przez Edwarda Raczyńskiego, nie zawiera opisu młodzieńczego okresu życia Paska. Ten z pewnością pojawił się chociażby w zarysie, odwołując się do konstrukcji niezwykle popularnych w okresie baroku powieści łotrzykowskich, na jakich Pasek przypuszczalnie wzorował się przy tworzeniu swego dzieła.

„Pamiętniki” mają charakter dwójdzielny – ich pierwsza część opowiada o wojennych przygodach Paska w latach 1655-1666, a więc m.in. o wojnie szwedzkiej, wyprawie do Danii pod dowództwem Czarnieckiego, wyprawie moskiewskiej i udziale w tłumieniu rokoszu Lubomirskiego. Autor posłużył się tutaj metodą kronikarską, wiernie relacjonując nie tylko wydarzenia, w których sam brał czynny udział, ale również prezentując szerokie tło historyczne opatrzone odpowiednim komentarzem, uprawomocnionym przez dystans czasowy, z jakiego spisywane były wspomnienia. Widać tutaj formalny wpływ popularnych w epoce baroku romansów rycerskich, z których Pasek zaczerpnął metodę przeplatania prozy innymi formami gatunkowymi jak: pieśń, panegiryk opiewający bohaterskie czyny czy nawet utwory o charakterze lirycznym (choćby otwierające utwór pożegnanie narratora z ukochanym koniem).

Zupełnie odmienny charakter wykazuje natomiast druga część „Pamiętników”, obejmująca dwudziestolecie od momentu powrotu z wypraw wojennych do ostatnich zapisków datowanych na rok 1688. Zostaje tu opisany typowy dla warunków XVII-wiecznej Rzeczypospolitej żywot ziemiański płynący w trosce o zdobycie majątku i stateczne gospodarowanie. Pasek opisuje pierwsze lata spędzone na nabytym po wojnach gospodarstwie, a więc m.in. poszukiwania żony i konflikty z sąsiadami, które w jego wspomnieniach zdają się występować w formie złagodzonej w stosunku do tego, jak dzieje krewkiego szlachcica opisują współczesne mu kroniki sądowe.

Wiele uwagi zostało poświęconej stale pogłębiającej się więzi narratora z naturą i jego zainteresowaniu sprawami gospodarskimi, które ostatecznie dają mu poczucie błogiego ustatkowania i szczęścia. Pod względem formalnym ta część tekstu rysuje się niezwykle interesująco dzięki znakomitemu odmalowaniu kolorytu językowego współczesnej Paskowi prowincji, bogatego w makaronizmy (zapożyczenia – nie zawsze trafne – z języków obcych), jędrne i pozbawione pruderii zwroty, nie stroniącego od rubaszności typowego szlachcica-sarmaty. Dzięki Paskowi dowiadujemy się również wiele o panujących wówczas obyczajach, rytuałach i zabobonach, opisanych z dowcipem i dużą dozą bezpretensjonalności.