Motyw patriotyzmu - patriotyzm bohaterów literackich - pozytywizm, Młoda Polska, dwudziestolecie międzywojenne

Burzliwe koleje historii Polski sprawiły, że tematy dotyczące ojczyzny i patriotyzmu były obecne w literaturze polskiej praktycznie od zawsze. W zależności do epoki oraz uwarunkowań polityczno-społecznych zmieniał się jedynie kontekst, w którym używano tych pojęć, zmianie ulegało również rozumienie „obowiązku” wobec ojczyzny. 

Klęska Powstania styczniowego uzmysłowiła Polakom, że nieprzemyślana i nieprzygotowana walka zbrojna przeciw zaborcy może ściągnąć na kraj jedynie większy terror i zniszczenie. Pozytywiści racjonalnie ocenili możliwości militarne Polski pod zaborami dochodząc do wniosku, że walka narodowowyzwoleńcza w dosłownym tego słowa znaczeniu nie ma szans na powodzenie. Byli przekonani, że Polacy powinni okazywać swój patriotyzm poprzez przechowywanie polskiej tradycji oraz ciężką pracę, która wzmocni zniewolony naród gospodarczo i przygotuje do samodzielnej egzystencji w bardziej sprzyjających okolicznościach politycznych. Pozytywiści pojmowali więc obowiązek wobec ojczyzny jako pracę organiczną, pracę u podstaw traktując naród jak jeden organizm, o który należy dbać. Zdawali sobie sprawę, że łatwiej jest rządzić narodem głupim, niewykształconym, biednym. W rozwoju szkolnictwa, gospodarki upatrywali więc szansę na wzmocnienie narodu jako całości. Takie podejście do obowiązku wobec ojczyzny prezentuje między innymi Stanisław Wokulski, bohater „Lalki” Bolesława Prusa.

W epoce Młodej Polski podejście do spraw narodowych, patriotycznych diametralnie się zmieniło. Wszechobecny dekadentyzm, skupienie na jednostce i jej wnętrzu nie sprzyjało poruszaniu tego typu tematyki. Dlatego w melancholijnej poezji młodopolskich poetów rzadko można odnaleźć wątki patriotyczne. Jeżeli jednak taka tematyka pojawiała się, to przybierała na ogół formę miażdżącej krytyki dotychczasowej historii Polski skupiając się na narodowych przywarach, które doprowadziły do utraty niepodległości. Najlepszym przykładem tego typu podejścia jest dramat „Wesele” Stanisława Wyspiańskiego, który w ostrym, prześmiewczym świetle przedstawia właściwie wszystkie warstwy polskiego społeczeństwa. Wyspiański krytykuje bezczynność polskiej inteligencji, butę i gwałtowność chłopów, ciągłe spory wewnątrz narodu i brak zdolności do myślenia perspektywicznego. Dramaturg pokazuje potencjał tkwiący w polskim narodzie i jednocześnie wskazuje na to, jak bezmyślnie Polacy trwonią go poprzez wewnętrzne kłótnie, egoizm i zapalczywość. Symbolem takiego zachowania jest postać Jaśka, który gubi złoty róg. Wyspiański pokazuje naród polski tkwiący w chocholim, bezmyślnym tańcu podczas gdy Chochoł śpiewa: „Miałeś, chamie, złoty róg Miałeś, chamie, czapkę z piór / czapkę wicher niesie, róg huka po lesie ostał ci się ino sznur". Obowiązek wobec ojczyzny pojmowany jest więc przede wszystkim jako konstruktywna, szczera krytyka i spojrzenie na naród ze zdrowym dystansem.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Polacy byli zmęczeni tematyką narodowowyzwoleńczą. Mieli dosyć epatowania słowami „ojczyzna”, „patriotyzm”, „obowiązek”., pragnęli cieszyć się wolnym krajem i skupić na czerpaniu radości z życia bez odwoływania się do polityki czy zamęczania się narodową martyrologią. Artyści nie chcieli przedstawiać już ojczyzny jako romantycznego, cierpiącego „Chrystusa Narodów”, lecz jako kraj, w którym pachnie wiosną, jeżdżą tramwaje, w którym ludzie żyją normalnie. Antonii Słonimski w wierszu „Czarna wiosna” pisze, że „zrzuca z ramion płaszcz Konrada”, co oznacza odejście od idei narodowego męczeństwa. Kwintesencją nowego podejścia do tematyki patriotyzmu są wersy z wiersza „Herostrates” Jana Lechonia, które wyrażają życzenie: „A wiosną - niechaj wiosnę, nie Polskę zobaczę". Poeci byli przekonani, że współczesnym im obowiązkiem jest po prostu ludzkie radowanie się z wolnej ojczyzny.