Literatura faktu na przykładzie „Cesarza” R. Kapuścińskiego

„Cesarz” Ryszarda Kapuścińskiego to książka opowiadająca o władcy Etiopii, Hajle Sellasje. W swoim kraju sprawował on władzę absolutną przez prawie pół wieku, od drugiej wojny światowej do połowy lat siedemdziesiątych. W tym czasie kraj pogrążał się w biedzie i nędzy, bo finanse rujnowały kosztowne podróże cesarza i utrzymanie ogromnego, licznego dworu sług i ministrów.

Książka Kapuścińskiego to zbiór wypowiedzi byłych dygnitarzy, ministrów i służących opowiadających o cesarzu, swoich obowiązkach i życiu na dworze. Opowieści te autor zebrał już po upadku Hajle Sellasje, mozolnie docierając do ukrywających się przed nowymi władzami członków starej ekipy. Kapuściński korzystał z przewodnika i tłumacza, mężczyzny, którego poznał kilkanaście lat wcześniej, odwiedzając Etiopię z okazji kongresu założycielskiego Organizacji Jedności Afrykańskiej.

Właśnie konstrukcja książki sprawia, że można zaliczyć ją do literatury faktu: cytowanie byłych urzędników, przedstawianych tylko poprzez inicjały – ich imion ani nazwisk nie poznajemy – opowieści naocznych świadków lub uczestników pewnych wydarzeń, zdobywane z wielkim trudem, dzięki spotkaniom z zaufanymi ludźmi. Nie ma powodu, by nie wierzyć Kapuścińskiemu, że właśnie w taki sposób zdobywał swoje materiały, choć w ostatnim czasie pojawia się coraz więcej poszlak świadczących o tym, że był on jednak pisarzem, a nie dziennikarzem, że nieco ubarwiał opowiadane przez siebie historie.

Tak czy inaczej, przepis zastosowany przez autora na stworzenie literatury faktu wydaje się niemal idealny: trzeba pozwolić mówić ludziom, świadkom i uczestnikom zdarzeń, ograniczyć do minimum własny komentarz, stosować go tylko kiedy jest naprawdę niezbędny – na przykład dla scharakteryzowania obecnej sytuacji w kraju albo wprowadzenia retrospekcji (wytłumaczenie znajomości z przewodnikiem, który pomaga docierać do ukrywających się świadków). Nie warto wpływać na ocenę wypowiedzi, przytaczanych przez bohaterów, lepiej pozwolić czytelnikowi, by sam ocenił, co są warte.

W ten sposób powstała książka unikalna, której siłą jest właśnie ten niezakłócony strumień wiedzy o reżimie Hajle Sellasje, przekazany przez naocznych świadków. Docenili to szczególnie wydawcy zagraniczni – w połowie lat osiemdziesiątych opowieść Kapuścińskiego zyskała miano książki roku w Wielkiej Brytanii.