Cechy romantyzmu na podstawie Adama Mickiewicza „Ody do młodości” oraz „Pieśni Filaretów”

Wydanie „Ballad i romansów” Adama Mickiewicza w 1822 roku zostało uznane za przełom romantyczny w polskiej literaturze. W tomie poezji ujawniły się w pełni cechy nowego nurtu. Ale w literaturze przemiany nie zachodzą gwałtownie, toteż romantyczne idee dały się zauważyć już wcześniej, także w twórczości Mickiewicza. Napisane w 1820 roku „Oda do młodości” i „Pieśń Filaretów” formalnie należą więc do epoki oświecenia. Ich forma i treść także wskazują na klasyczne inspiracje, jednak sporo w nich już elementów zapowiadających romantyzm.

W „Pieśni Filaretów” zwiastunem nowego sposobu pojmowania świata jest nieco drwiący stosunek do nauki. Z jednej strony wynika on oczywiście z nastroju utworu. Wesołe biesiadowanie sprzyja żartom, także z poważnej nauki. Ale słowa: „Cyrkla, wagi i miary/ Do martwych użyj brył” wskazują już na coś więcej. Oświeceniowe zaufanie do nauki zostaje podważone, bowiem nie daje ona odpowiedzi na ważne pytania. Trafnie określa martwą naturę, ale wobec ludzkiego ducha okazuje się niewystarczająca.

„Oda do młodości” bardzo wyraźnie podkreśla opozycję między tym, co stare a tym, co nowe. Nowe są oczywiście idee romantyczne, kierowanie się uczuciem, sercem, nowe spojrzenie na świat, dostrzeganie tego, co duchowe, irracjonalne. Mickiewicz zestawia ze sobą dwa światopoglądy: oświeceniowy i romantyczny. Ten pierwszy jest charakterystyczny dla „starych”. Dla oświecenia typowe jest uwielbienie nauki. Nowe odkrycia i wynalazki wzbudziły ogromy entuzjazm i nadzieje. Wydawało się, że nauka zna wszelkie odpowiedzi. Romantyzm ukazuje kryzys tych przekonań. Duchowość człowieka pozostaje niezbadana. Nauka nie tłumaczy potęgi uczuć. Rozum nie potrafi ogarnąć tego, co może pojąć tylko serce: „Tam sięgaj, gdzie wzrok nie sięga;/ Łam, czego rozum nie złamie”.

Obraz „starych” jest ukazany sugestywnie i negatywnie. Określające go epitety jednoznacznie wskazują na krytyczny stosunek autora ody. Mickiewicz pisze o nich: „Bez serc, bez ducha, to szkieletów ludy”, a w innym miejscu: „Takie widzi świata koło,/ Jakie tępymi zakreśla oczy”. Zapatrzeni w zdobycze nauki, nie widzą niczego innego. Ich widzenie świata ogranicza się do rzeczy materialnych. Taka postawa jest skostniała, przestarzała, skazana na klęskę: „Świat rzeczy stanął na zrębie”. Zadaniem młodych jest działanie – śmiałe, odważne, nowatorskie. Za wzór życia czynnego uznaje Mickiewicz mitycznego Heraklesa: „Dzieckiem w kolebce, kto łeb urwał Hydrze,/ Ten młody zdusi Centaury,/ Piekłu ofiarę wydrze,/ Do nieba pójdzie po laury”. Tacy ludzie stworzą nowy świat. Ta nowa rzeczywistość będzie, w przeciwieństwie do minionej, pokrytej „trupimi wodami”, piękna,: „Kędy zapał tworzy cudy,/ Nowości potrząsa kwiatem/ I obleka w nadziei złote malowidła”.

Młodość, także w „Pieśni Filaretów”, jest wartością, w której kryje się siła. Literatura romantyczna nobilituje młodość, która sprzyja gwałtownym uczuciom i uniesieniom. To młodzi ludzie tworzą nową rzeczywistość, to oni wierzą w siłę uczucia, widzą to, co dla oka niewidzialne, są „rozumni szałem”.

„Oda do młodości”, nawet jeśli jeszcze nowsi wiele cech klasycystycznych, świadomie zapowiada nadejście nowej epoki. Co więcej, określa jej estetykę. Wskazuje na cechy romantycznego światopoglądu, takie jak: duchowość, zerwanie z kultem nauki, gloryfikowanie uczucia i czynu. Cały utwór jest przepojony entuzjazmem. To uczucie rządzi wypowiedzą. Klasyczny gatunek posłużył wyrażeniu nowatorskiej myśli. Wersy są różnej długości, rozbieżności są znaczne, zmienia się styl i napięcie. Obok niemal prozatorskich fragmentów znajdują się bardzo dynamiczne, silnie nacechowane uczuciowo.

Polski romantyzm szczególnie wyraźnie akcentował treści patriotyczne. Taką zapowiedź można odnaleźć w „Pieśni Filaretów”, gdzie padają słowa: „Po co tu obce mowy,/ Polski pijemy miód;/ Lepszy śpiew narodowy/ I lepszy bratni ród”. Literatura romantyczna często sięgała do początków kultury, lokalnych wierzeń i zwyczajów. W polskiej literaturze, ze względu na sytuację polityczną, tendencja ta łączyła się z hasłami patriotycznymi i narodowowyzwoleńczymi.