Tadeusz Różewicz „Kartoteka” - opracowanie utworu

„Kartoteka” to pierwszy dramat napisany przez Tadeusza Różewicza. Jego powstanie datowane jest na lata 1958/1959. Jest to dzieło bardzo specyficzne, gdyż następujące po sobie sceny nie są związane fabularnie, stanowią raczej strumień świadomości głównego bohatera – partyzanta – żyjącego w rzeczywistości powojennej.

Trudno naszkicować, w jakim czasie odbywają się wydarzenia przedstawiane w „Kartotece”. Mamy tutaj do czynienia z istną mieszaniną sekwencji, które, jak może się wydawać, wydarzają się równocześnie. Punktem wyjścia jest okres powojenny (lata ok. 60). Jednak podążając za postacią głównego bohatera, przenosimy się w odmienne realia – poznajemy epizody z dzieciństwa i innych okresów jego życia. Znacznie łatwiej określić miejsce akcji. Jest to niezwykły pokój, przez który przechodzą życiowe drogi różnych bohaterów. Pierwotnie znajdują się w nim łóżko, dwa krzesła, stół i etażerka (regał). Natomiast na dwóch przeciwległych ścianach ulokowane są drzwi, co czyni ten pokój przechodnim.

Bohaterem jest postać bez określonego dokładnie wieku oraz bez stałej tożsamości. Zmienia się ona w zależności od sceny, w której główna postać się znajdzie. Raz jest Henrykiem (gdy przychodzi Olga), później Władziem, Kaziem i Piotrusiem (podczas odwiedzin wuja), a przez grubą kobietę nazywany jest Panem Wackiem. To zmącenie jego jednostkowej osobowości może przywodzić na myśl model bohatera – „everymana”, którym może być każdy. Jednak odznaczają go także bardzo mocno indywidualne doświadczenia – np. partyzancka przeszłość.

Bardzo ciekawą cechą „Kartoteki” jest jej kompozycja. Na pierwszy rzut oka jej fragmentaryczność i niespójność może wydawać się bezsensowna. Jednak autor w ten sposób otwiera sobie furtkę, by móc dodawać kolejne epizody, tak jak dodaje się kolejne dane                  do kartoteki. Nie uświadczymy tutaj, rzecz jasna, zasady trzech jedności, ale pojawia się inny element znany z dramatów antycznych – chór. W „Kartotece” tworzą go starcy,                      których, delikatnie mówiąc, postawa głównego bohatera lekko denerwuje. Można odnieść wrażenie, że chcieliby oni powrotu wielkich idei do literatury (szczególnie wyraźne jest to, gdy wypowiadają się o najważniejszej postaci dzieła).

„Kartoteka”, za pomocą głównego bohatera, a raczej antybohatera, przedstawia nam wizję współczesnego człowieka, naznaczonego dodatkowo doświadczeniem wojny. To postać całkowicie bierna, leniwa i niepróbująca „ogarnąć” swojego życia. Przez większość akcji leży on w łóżku, wstaje w naprawdę niewielu momentach. Sytuacje, w których uczestniczy, są banalne, groteskowe a nawet surrealistyczne. Odwiedza go np. Tłusta kobieta, przynosząc oskarżenie, że przed wieloma laty podglądał ją w kąpieli. Wizytę składa także mężczyzna, który staje wiernie słuchającym poleceń psem – Pimpusiem.

Rzeczywistość przedstawiona w dramacie Różewicza jest światem ludzi małych. Zauważmy, że nie kierują nimi żadne poważne pobudki. Tak naprawdę, nie wiadomo nawet, po co pojawiają się oni na scenie. Ich miałkość i, nie bójmy się tego powiedzieć, bezsensowność, zaburzają tylko spokój głównego (anty)bohatera. Postaci odwiedzające mieszkańca pokoju, same nie wiedzą czego chcą. Przychodzą z błahymi problemami, snują opowieści oderwane od rzeczywistości. Całą sytuację najlepiej mogą skomentować słowa chóru: „to jest teatr na miarę naszych wielkich czasów”.

To właśnie te wielkie czasy chciał pokazać w swoim dramacie Różewicz. Jego celem było wyeksponowanie chaosu i rozbicia, oddzielenia od wartości i idei, spłycenia. Widzimy, że w tym miejscu nic nie ma sensu, wszystko pozbawione jest znaczenia. Taki właśnie był świat po wojnie – pokawałkowany. Różewicz ukazuje to w sposób niezwykle ciekawy, momentami zabawny, momentami niepokojący. Już nawet awangardowa forma „Kartoteki” sugeruje, że świat nie tworzy już całości.