Tadeusz Różewicz „Matka odchodzi” - opracowanie tomu

„Matka odchodzi” to z pewnością jeden z najbardziej docenionych tomów poetyckich Tadeusza Różewicza. Ukazał się on w 1999 r. i otrzymał dwie nagrody: Śląski Wawrzyn Literacki oraz Nike (w 2000). Jego motywem przewodnim jest pełna miłości opowieść o matce poety. W skład zbioru wchodzą zapiski rodzinne, fotografie, a także oczywiście najważniejsze, wiersze i fragmenty tekstów prozą.

Śmierć matki stałą się przyczynkiem do powrotu w świat dawnych wspomnień. Poeta długo pielęgnował w sobie te uczucia, gdyż tomik ukazał się dopiero po 42 lata po śmierci Stefanii Różewicz. Utwory zamieszczone w zbiorze stanowią bardzo intymne i głębokie wyznanie poety, który stara się opowiedzieć o historii swojej rodziny w taki sposób, by jego słowa wywarły na odbiorcy jak największe wrażenie.

Po lekturze tomu „Matka odchodzi” można zauważyć, że jest on oparty na pewnej dychotomii. Postać rodzicielki utożsamia świat pełen ładu, wartości i bezpieczeństwa. Jest dokładnie określony, wszystkie granice są czytelne. Zupełnie inaczej wygląda rzeczywistość współczesnego poety – pełna wątpliwości i niejasnych (acz koniecznych) wyborów moralnych.

Za najważniejsze teksty w tomie uznać można „Wieś mojego dzieciństwa” (wspomnienia Stefanii Różewicz), „Dziennik Gliwicki” (zapis ostatnich dni życia matki poety, bardzo mocno nacechowany emocjonalnie) oraz fragment listu Janusza Różewicza (brata Tadeusza Różewicza, który zginął w czasie wojny) zatytułowany „Droga ze szkoły do domu”.

Wśród wierszy wyróżniają się utwory takie jak: „Kobieta w czerni stąpa po różach”, „Zabawa w konie”, „Kasztan” oraz szczególnie poruszający – „Powrót”. Pierwszy opisuje cierpienie matki po utracie synów. Jej ciepłu i życzliwości przeciwstawiona zostaje szorstkość wojny i przynależne do jej świata „stalowe róże”. Matka ma życzliwe serce, niesie chleb, jednak nie ma już z kim go podzielić. „Zabawa w konie” to wspaniała opowieść o czasach dzieciństwa. Świat był wtedy postrzegany jako miejsce niemal baśniowe, a właśnie matka potrafiła zrozumieć tę dziecięcą wizję. Temat ten podejmuje także utwór „Kasztan”, lecz jego wymowa jest bardziej pesymistyczna. Poeta pokazuje w nim chwilę opuszczenia domu. W tym momencie wszystkie przedmioty tracą swoją magię, a „wojsko w rogu szuflady już / do końca świata będzie ołowiane”.

Matka przywodzi na myśl dzieciństwo – czas magiczny, pełen szczęścia, radości, uporządkowany i klarowny. Bardzo poruszającym utworem jest wiersz „Powrót”, który mówi o ponownym spotkaniu z matką i ojcem. Ma ono nastąpić w niebie. W tekście tym bardzo dobitnie przedstawiony jest rozdźwięk między dawnym porządkiem (związanym z matką), a nową rzeczywistością, w której podmiot liryczny musi radzić sobie sam. W niebie matki robią na drutach zielone szaliki, natomiast na ziemi człowiek skacze człowiekowi do gardła.

Tadeusz Różewicz w tomie „Matka odchodzi” sięga szczególnie głęboko we własne wnętrze. Wydobywa z niego rodzinną historię, która staja się pretekstem do pięknej i wzruszającej opowieści o miejscu człowieka we współczesnym świecie. Poeta pokazuje, że każde ludzkie życie naznaczone zostaje samotnością i oderwaniem od dawnego porządku. Dzieciństwo jest rajem utraconym, okresem jasnym i pełnym wartości. Najmocniej związana jest z nim matka – osoba kreująca dawną rzeczywistość. Odejście matki jest więc przeżyciem traumatycznym nie tylko ze względu na utratę jednej z najbliższych osób, ale także symbolicznym rozstaniem z przeszłością, ostatecznym „wyfrunięciem z bezpiecznego gniazda” do rzeczywistości, która potrafi przerazić każdego.