Nacjonalizm w Polsce - historia, charakterystyka, przykłady

O polskim nacjonalizmie możemy mówić od schyłku XIX wieku. Do jego twórców zaliczamy Jana Ludwika Popławskiego, Zygmunta Balickiego oraz Romana Dmowskiego. Stworzyli oni program formacji ideologicznej, która przede wszystkim występowała przeciw polityce zaborców, broniła dorobku narodowego Polaków, a w ostatecznym rozrachunku miała doprowadzić do odzyskania niepodległości.

W 1887 roku w Szwajcarii powstała organizacja o nazwie Liga Polska, która wysuwała przypuszczenia, iż odzyskanie niepodległość przyjdzie w momencie, kiedy państwa zaborcze wejdą ze sobą w konflikt zbrojny. Za podstawowy cel postawiła sobie tzw. czynną obronę przed dyskryminacją i uciskiem ze strony władz zaborczych, walkę o „interes narodu” oraz propagowanie haseł społecznego solidaryzmu (walkę niepodległościową początkowo odkładano na dalszy plan, gdyż uważano, iż warunki polityczne aktualnie nie pozwalają na uzyskanie sensownych rezultatów). W 1893 roku przekształciła się ona w Ligę Narodową. Ta z kolei stanowiła bezpośrednią poprzedniczkę Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego (1897), którego głównym ideologiem był Dmowski.

Polski nacjonalizm tego okresu utożsamiany jest właśnie z tym ruchem narodowym. Ugrupowanie to potocznie nazywane było Endecją. Postulaty nacjonalistyczne znajdowały zwolenników szczególnie w sytuacji nieposiadania własnej państwowości i zagrożenia wynarodowieniem, stanowiły alternatywę dla partii zgrupowanych wokół problemów klasowych. Ruch narodowy tworzył tzw. orientację prorosyjską. Dmowski rozumiał, iż nie można walczyć przeciwko wszystkim zaborcom naraz, a ponieważ Rosję uznawał za mniej groźną pod względem cywilizacyjny, zatem właśnie na nią postawił jako na tę, która da możliwość zdobycia niepodległości. W momencie wybuchu I wojny światowej państwa zaborcze stanęły po dwu stronach barykady, co dawało niepowtarzalną szansę Polakom. Szansę wykorzystano, bowiem 11 listopada 1918 roku odzyskaliśmy niepodległość, nie bez dużego udziału stronnictwa narodowego, a w szczególności zdolności dyplomatycznych, którymi wykazał się jego lider na konferencji w Wersalu.

W Polsce wolnej stronnictwo przekształciło się w Związek Ludowo-Narodowy, a następnie –  Stronnictwo Narodowe. Tworzyło ono jedną z głównych partii w sejmie, raz po raz wchodząc w różne sojusze partyjne (m.in. weszło w skład Chjeno-Piasta). W tym okresie występowano przede wszystkim w obronie interesów dużej i średniej wartości, a także wysunięto hasło bojkotu ekonomicznego Żydów. Sytuacja endecji znacznie zmieniła się po przewrocie majowym (1926), kiedy zaczęła odgrywać rolę głównego przeciwnika sanacji. Stała się głównym celem atakowanym przez zwolenników Marszałka Piłsudskiego. Część jej przedstawicieli znalazła się w obozie w Berezie Kartuskiej, zorganizowanym specjalnie dla adwersarzy politycznych. Lata 30. to okres radykalizacji Narodowej Demokracji. To jednak nie uchroniło samej partii od krytyki części członków zgrupowanych na jej skrajnym skrzydle, którzy postulowali jeszcze większą radykalizację stronnictwa. Ostatecznie odłączyli się oni od partii i utworzyli Obóz Narodowo-Radykalny (wkrótce zdelegalizowany przez sanacką władzę), na czele którego stanęli m.in. Jan Mosdorf, Henryk Rossman i Bolesław Piasecki.

Formacja ta, podobnie jak jej poprzedniczka, odwoływała się do idei narodu jako najwyższego dobra, jedności i solidarności, religii katolickiej jako fundamentu polskiej tożsamości, a ponadto – zdecydowanie występowała przeciw komunizmowi oraz internacjonalizmowi. W jej łonie zaostrzył się kurs przeciw mniejszościom narodowym, szczególnie mniejszości żydowskiej.

Podczas II wojny światowej członkowie ruchu narodowego czynnie walczyli z okupantami – stworzyli szereg podziemnych organizacji partyzanckich (m.in. Narodowe Siły Zbrojne i Narodową Organizację Wojskową), które prowadziły działalność dywersyjną zarówno przeciw Niemcom, jak i Rosjanom. Po wojnie działalność stronnictwa narodowego znacznie osłabła. Obecnie do tradycji Narodowej Demokracji odwołują się głównie grupy tzw. narodowców – Młodzież Wszechpolska, Obóz Wielkiej Polski czy Obóz Narodowo-Radykalny. Są to w większości organizacje o skrajnie prawicowych poglądach.