„Kartoteka” Tadeusza Różewicza – antydramat i głos pokolenia

„Kartotekę” Różewicza można pod względem formalnym określić jako antydramat, ponieważ nie zachowuje podstawowych wyznaczników rodzaju literackiego. Brak tu bohatera i akcji, nie ma konfliktu ani fabuły. Zerwanie z pewnymi kanonami, zaburzenie podstawowych środków wyrazu nie jest zabiegiem estetycznym czy czysto eksperymentalnym. Tworząc osobliwy zestaw scen, Różewicz stara się oddać sytuację, w jakiej znaleźli się ludzie jego pokolenia, którzy przeżyli wojnę.

Od czasów teatru antycznego osią każdego dramatu była intryga czy konflikt tragiczny. Niezależnie od tego, czy była to komedia czy tragedia, każdy utwór rozpoczynał się zawiązaniem konfliktu, a poszczególne wydarzenia zmierzały do punktu kulminacyjnego, po którym następowało rozwiązanie, szczęśliwe bądź nie. I nawet dramat romantyczny, który nie liczył się ze scenicznością, łamał reguły trzech jedności, wprowadzał sceny zbiorowe i fantastyczne, nie zaburzył tego podstawowego schematu akcji. U Różewicza akcji praktycznie nie ma. Ciąg wydarzeń nie jest powiązany w sposób przyczynowo-skutkowy, nie zmierza do żadnego celu, nie ma tu intrygi ani konfliktu. Podobnie rzecz ma się z bohaterem, który również nie spełnia swojej dotychczasowej roli. Jego los nie stanowi osi wydarzeń. On sam pozostaje bierny, przez większą część sztuki leżąc w łóżku.

W dramacie antycznym bohater pozostawał niezmienny, uosabiał określone poglądy i nie zmieniał ich w czasie akcji. Nie było na to czasu ani miejsca, dramat szekspirowski i romantyczny przełamał ten schemat, kreując bohaterów dynamicznych. Bohater „Kartoteki” nie pasuje do żadnego z tych schematów. Jego osobowość i poglądy nie są ani stałe, ani zmienne, ich po prostu nie ma. Tożsamość Bohatera jest nieustalona, rozbita. Nie posiada on nawet imienia ani wyglądu, tym bardziej indywidualnych cech charakteru. Autor zaznacza już w didaskaliach, że jest to mężczyzna w bliżej nieokreślonym wieku, nie ma cech szczególnych, nie wiadomo, czym się zajmuje, co lubi, o czym marzy. Zarówno konstrukcja akcji jak i bohatera ma służyć ukazaniu obrazu całego pokolenia. Bohater jest everymanem, każdym, komu dane było przeżyć wojnę. Nie ma znaczenia, jaki ma zawód, ani jak wygląda, liczy się jego przeszłość, która zatruwa jego teraźniejsze życie. Doświadczenie wojny na zawsze skaziło jego psychikę, pozbawiło go dziecięcej niewinności. To dlatego nie potrafi już nawiązywać normalnych kontaktów z innymi, rozmawiać z nimi i wspólnie przeżywać emocji. Ciąży na nim straszne poczucie winy. Nie wynika ono z jakiejś konkretnej zbrodni, ale z samego faktu, iż przeżył kataklizm, w którym poległo wiele osób. Bierność bohatera bierze się stąd, że nie potrafi on myśleć o przyszłości, nie ma marzeń ani planów.

Jego przebudzenie na początku sztuki jest symbolem początku nowego życia. Ocalał, by po wojnie narodzić się na nowo, ale to nowe życie wcale nie jest szczęśliwe. Składa się często z absurdalnych epizodów. Rozmowy toczone z innymi ludźmi są jałowe, brak w nich prawdziwego porozumienia. Rozbicie akcji na niepowiązane epizody i zastosowanie techniki onirycznej służy oddaniu absurdalnej rzeczywistości powojennej. Wojna się skończyła, ale życie nie może wrócić do dawnego kształtu. Świat wdziany przez pryzmat wojny, wydaje się płaski i okrutny. Człowiek, który przeżył taką traumę, nie jest zdolny do normalnego życia, nie potrafi ufać ani kochać. Jego życie staje się bezcelową egzystencją.