Wizerunek matki w literaturze - opracowanie zagadnienia na wybranych przykładach

Topos kochającej matki pojawia się już w mitologii i Biblii. Matka to ktoś, kto daje życie i opiekę. Biblijna Ewa jest matką wszystkich ludzi. Z kolei mitologia często podkreśla macierzyńskie uczucia. Demeter rozpacza po utracie córki tak, że cała ziemia staje się martwa i nieszczęśliwa. I tylko powrót Kory na ziemię znów może przywrócić wiosnę. Uczucie matki do dziecka jest najsilniejszym związkiem między dwojgiem ludzi. Ta miłość nigdy nie gaśnie ani nie zdradza. Innym przykładem matczynej rozpaczy jest Niobe. Zazdrosna bogini Latona wymordowała jej wszystkie dzieci, ból matki był tak ogromny, że zamieniła się w kamień.

Literatura średniowieczna nawiązywała przede wszystkim do nowotestamentowego motywu matki. Maryja przedstawiana była najczęściej jako matka cierpiąca. Z tego okresu pochodzą liczne lamenty, a więc skargi udręczonej matki, która patrzy na śmierć jedynego syna. Polskim zabytkiem z tej epoki jest między innymi „Lament świętokrzyski”, wzruszający monolog Maryi, szukającej współczucia i pocieszenia. Podmiot liryczny zwraca się przede wszystkim do innych matek, ponieważ tylko one mogą pojąć jej cierpienie.
 
Topos cierpiącej matki można odnaleźć właściwie w każdej epoce. Ważnym przykładem w polskiej literaturze jest III część „Dziadów” Mickiewicza. Okrucieństwo wobec cierpiącej matki jest ciężką zbrodnią. Matka Rollinsona nie ma o nim żadnych wieści, poza tym, że został uwięziony. Senator, choć wie, że matka już nie ujrzy syna, daje jej złudną nadzieję, ale nie po to, by ją pocieszyć, ale by zrzucić z siebie winę i pozbyć się natrętnego gościa. Scena ta służy z jednej strony charakterystyce Nowosilcowa, jako człowieka bezwzględnego, okrutnego i podstępnego, z drugiej zaś ukazaniu martyrologii polskiego narodu. Podobną wymowę ma opowieść sowy z II części „Dziadów”. To dusza kobiety, która zamarzła wraz z dzieckiem, ponieważ zły pan wypędził ich spod drzwi, nie dając żadnej jałmużny. Widmo, duch złego pana, jest po śmierci nieustannie dręczone przez wygłodniałe ptactwo, jego zbrodnia zasługuje na wieczne potępienie.

Postać matki wielokrotnie pojawia się w twórczości Juliusza Słowackiego. Poeta był silnie związany ze swoją matką, na emigracji cały czas utrzymywał z nią kontakt listowny. Jeden z tych listów przybrał formę poetycką, w której poeta wyraża swoją tęsknotę i ból spowodowany rozstaniem. Wiersz „Rozłączenie” to zapis głębokiego związku dwojga osób, które rozdzielone przez okoliczności, nadal czują się blisko związane. Poeta nigdzie nie określa jednoznacznie, że chodzi o matkę, ale można o tym wnioskować na podstawie jego biografii oraz sposobu, w jaki opisuje swoje uczucia: „A choć mi teraz ciebie oczyma nie dostać,/ Znając twój dom - i drzewa ogrodu i kwiaty,/ Wiem, gdzie malować myślą twe oczy i postać,/ Między jakimi drzewy szukać białej szaty”. Mówiąc o motywie matki w twórczości Słowackiego, warto też wspomnieć „Balladynę”. Uboga wdowa, matka dwóch córek jest osobą skromną, która nade wszystko kocha swoje dzieci. Mimo że ze strony Balladyny doświadcza ciągłych przykrości, nie chce się stać przyczyną jej zguby. Kiedy Balladyna zostaje żoną Kirkora i staje się dumną królową, zaczyna się wstydzić prostej matki, niemal ją więzi w komnatach pałacu, by nikt nie mógł jej spotkać, a w końcu wypędza. W finałowej scenie niewidoma matka oskarża przed królową, a więc Balladyną, swoją wyrodną córkę, która się jej wyrzekła. Balladyna nie ma innego wyjścia, jak skazać ową córkę na śmierć. Jednak wdowa nie chce być przyczyną śmierci własnego dziecka, dlatego nie wyjawia jej imienia, nawet na torturach. Miłość matki potrafi wybaczyć największe niegodziwości. Balladyna do końca pozostaje niewzruszona, pozwala, by jej matka zmarła od tortur. Jednak ta zbrodnia przebiera czarę jej grzechów i na wyrodna córkę spada kara z nieba, Balladyna zostaje rażona piorunem.

Wiele obrazów wzruszającego poświęcenia i matczynej miłości uwieczniła literatura pozytywistyczna. W noweli Sienkiewicza „Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela” miłość matki staje się pośrednio przyczyną śmierci dziecka. Pani Maria bardzo kocha swojego syna i pragnie dla niego lepszej przyszłości, dlatego jest bardzo wymagająca. Niestety chorowity chłopiec nie jest w stanie podołać narzuconym mu obowiązkom i szkolnej dyscyplinie i popada w ciężką chorobę. Maria Konopnicka podkreślała w swych nowelach problemy społeczne, szczególnie biedę, jaka panowała na wsi. „Banasiowa” to historia nieszczęśliwej matki, której pragnieniem jest umrzeć wśród bliskich. Czując zbliżającą się śmierć, przybywa do córki, by w ostatnich chwilach mieć ją przy sobie. Jednak wyżywienie i zakwaterowanie starej kobiety sporo kosztuje. Dla córki to duży wydatek, a oczekiwana śmierć nie nadchodzi. Banasiowa jednak nie czuje gniewu, rozumie córkę i to, że stała się dla niej ciężarem.