Twórczość Antoniego Czechowa i Mikołaja Gogola - portrety „ludzi małych”

Antoni Czechow i Mikołaj Gogol to dwaj twórcy obdarzeni zdolnością przenikliwej obserwacji, umożliwiającej im demaskację wszystkich nonsensów, wypełniających życie człowieka w czasach dziewiętnastowiecznej Rosji.

W swoich opowiadaniach w sposób humorystyczny, często ironiczny i bardzo inteligentny opowiadają o niedociągnięciach i wadach systemu, a do tego najlepiej służą im postacie przedstawianych przez nich ludzi.

Postacie te są świadectwem zmian, jakie może poczynić w mentalności i psychice człowieka ustrój polityczny kraju; chora władza zawsze musi prowadzić do powstania nienormalnego społeczeństwa. Przedstawieni ludzie nie są znakomitościami, nie jest to artystokracja, lecz najzwyklejsi, „mali” mieszkańcy Rosji, zajęci swoimi codziennymi sprawami.

Opowiadanie „Kapral Priszibiejew” Czechowa opowiada o starym człowiekiu, dawniej wojskowym, który tak mocno przesiąknięty jest swoim dawnym życiem, że wciąż na siłę stara się zaprowadzić porządek we wsi, w której mieszka razem z żoną. Nie zdaje sobie sprawy z tego, że jego żądania są najzwyczajniej w świecie śmieszne (Priszibiejew apeluje do sumienia sąsiadów, ażeby nie świecili w nocy światła, ponieważ spotkania w nocy prowadzić mogą przecież tylko do pijaństwa, hulanek, rozpusty, a może nawet spiskowania przeciwko władzy).

Jego zażarta walka w obronie systemu w końcu doprowadza go do sądu, ponieważ zostaje oskarżony o pobicie kilkunastu mieszkańców wsi. Kapral nie rozumie, dlaczego zostaje skazany na pobyt w areszcie; nie rozumie też, dlaczego wszyscy obecni śmieją się z jego zachowania.

Opowiadanie „Śmierć urzędnika” to kolejna demaskacja wykrzywionej psychiki. Jego bohater, Iwan Czerwiakow, tak długo przeprasza lekko obrażonego urzędnika i tak wytrwale płaszczy się przed nim (w sposób zupełnie nieprzystający do wagi przewinienia), że urzędnik ów w końcu denerwuje się. To tylko pogarsza sprawę. Czerwiakow, przerażony obrazą majestatu urzędnika wyższego od siebie rangą w końcu przypłaca całe zdarzenie śmiercią. Opowiadanie ukazuje wszechobecny strach przed stratą posady, który popycha ludzi do czynów śmiesznych, żałosnych i tragicznych.

Opowiadanie Gogola „Szynel” to kolejny znakomity portret człowieka „małego”. Zdaje się on nieco podobny do Iwana Czerwiakowa – jest pomniejszym urzędnikiem, przez całe życie wykonywującym te same czynności, który nie marzy nawet o zmianie tego stanu rzeczy. Dlatego moment zakupu płaszcza jest dla niego taki ważny – przynosi diametralną zmianę w jego życiu.  Zakup płaszcza zostaje tu porównany do zawarcia małżeństwa. Od tego momentu urzędnik Akakiusz może dumnie przechadzać się po ulicach, zamiast przemykać chyłkiem w drodze z domu do urzędu. Utrata płaszcza jest dlań ciosem niezwykle dotkliwym, co w efekcie kończy się jego śmiercią.

Postaci przedstawiane przez Czechowa i Gogola to postaci żyjące małym, nic nieznaczącym życiem. Z takich elementów składał się więlki mechanizm dziewiętnastowiecznej Rosji, nic zatem dziwnego, że sam mechanizm nie mógł działać zbyt sprawnie. Każda usterka była zaś pożywką dla geniuszu prozatorskiego Czechowa i Gogola – pisarzy demaskatorów.