Mikołaj Rej „Krótka rozprawa między Panem, Wójtem a Plebanem” - obraz wsi w utworze Mikołaja Reja

Dzieło Mikołaja Reja ma charakter publicystyczny, odnosi się przede wszystkim do zagadnień społecznych i politycznych. Jeśli porównamy je z utworami tamtych czasów, zobaczymy zasadniczą różnicę. W szesnastym wieku literatura nadal ignorowała bohaterów z ludu. Bohaterowie utworów literackich wywodzili się z wyższych warstw społecznych. Chłop po prostu nie zasługiwał na takie zainteresowanie, czasem pojawiał się w epizodach. Wyjątkiem były sielanki, które przedstawiały życie wiejskie w sposób wyidealizowany, nieprzystający do rzeczywistości. Pochodząca z tamtego okresu „Pieśń świętojańska o Sobótce” Jana Kochanowskiego jest tego przykładem. Życie na wsi zostało ujęte w formie pochwalnych pieśni na cześć spokojnej wsi. Polska wieś występuje w roli mitycznej Arkadii. Chłopi są szczęśliwi, a ich los godny zazdrości. Na dworach i w miastach panuje przemoc, nieuczciwość, podczas gdy wieś jest ostoją cnoty, prawości i szczęścia. Taki sposób przedstawiania wiejskiego życia był w literaturze obecny już od czasów starożytnych. Rej stara się oddać rzeczywisty obraz stosunków panujących na wsiach. Skupia się przede wszystkim na roli chłopa, skazanego na ciężką pracę, z której żyją stany duchowny i szlachecki.

W imieniu chłopów przemawia w utworze Wójt, jest on człowiekiem mądrym i sprytnym, jednak nie jest w stanie sprzeciwić się połączonym siłom Pana i Plebana. Szesnastowieczna wieś polska to wieś feudalna. Właścicielem ziemi jest szlachcic, w tym przypadku Pan. Chłopi nie posiadają niczego na własność, są zobowiązani pracować na roli, jednak większość ich plonów zasila spiżarnie feudała. Właściciel ziemski ma władzę nad chłopami pańszczyźnianymi, są oni przypisani do jego ziemi i nie mogą go opuścić. Ponadto sprawuje on nad nimi władzę sądowniczą. Od jego poczucia sprawiedliwości zależą ich losy. Sprzeciwienie się feudałowi jest praktycznie niemożliwe. Chłopi są więc wyzyskiwani, zmuszani do ciężkiej pracy, z której mają niewielkie korzyści.

Ze słów Wójta wynika, że chłopi są świadomi swojego znaczenia, w końcu to oni uprawiają ziemię, i dzięki ich pracy panowie mają co jeść. Dlatego mają poczucie niesprawiedliwości. Zarówno Pan jak i Pleban traktują Wójta z góry, jest on dla nich prostakiem, nie rozumiejącym nic z polityki czy ekonomi. Pleban wręcz przestrzega Pana, by zachowywał dystans w kontaktach z Wójtem, bo nie wypada szlachetnie urodzonemu, bratać się z ludem. Mimo, iż Pan z Plebanem nie zgadzają się w wielu kwestiach, obaj stoją w opozycji do chłopstwa. Mają poczucie wyższości i zdają się nie zauważać, że żyją z pracy rąk prostych ludzi. Pleban oburza się, kiedy Wójt pozwala sobie na śmiałą uwagę, iż nie musi się martwić o zbawienie, skoro płaci dziesięcinę.

Słowa Wójta wskazują na to, iż chłopi wcale nie są głupi, cechuje ich życiowa mądrość. Ciekawa jest uwaga Wójta, który sprzeciwia się datkom, jakich kościół wymaga, twierdząc, że to dla Boga: „Acz nie wiem, wie-li Bóg o tym,/ Aż to zrozumiemy potym:/ To wiem, iż żyta nie jada,/ Bo w stodole nierad siada.” Chłopi zdają sobie sprawę z zakłamania kleru, który żyje w dostatku, głosząc jednoczesne pochwałę ubóstwa. Szlachta i duchowieństwo żyją wystawnie, nie dbają ani o potrzeby materialne, ani duchowe chłopów. Bez skrupułów wykorzystują ich złe położenie, by jeszcze bardziej się wzbogacić. Wójt skarży się na przykład na polowania, które szlachta urządza dla swej rozrywki, nie zważając na to, że niszczy uprawy rolne. Nadużywa też swej władzy, często zmuszając chłopów do dodatkowej pracy, wykraczającej poza ustanowiony z góry obowiązek pańszczyzny.

„Krótka rozprawa między Panem, Wójtem a Plebanem” daje obiektywny obraz stosunków społecznych na polskiej wsi, wskazuje na upośledzenie klasy chłopów względem klas wyższych. Chłopi zmuszeni są do ciężkiej pracy, korzystają z niej ziemianie oraz duchowni. Polityka jest domeną wyższych warstw, które pilnie strzegą swej wyłączności. Tym samym chłopi nie mają wpływu na sprawy państwa, co więcej mają o nich niewielkie pojęcie, ponieważ przekonani o ich ciemnocie panowie, nawet nie chcą z nimi rozmawiać. Chłopi nie mają wpływu na dotyczące ich bezpośrednio sądownictwo, gdyż sprawiedliwość jest w rękach właściciela ziemskiego. Księża też traktują chłopów z góry, a zbawienie uzależniają głównie od hojnych datków na rzecz kościoła.