Rola katarynki w utworze Bolesława Prusa „Katarynka”

By wytłumaczyć rolę i znaczenie katarynki w noweli Bolesława Prusa, warto zaznajomić się z teorią sokoła Paula Heyse. Paul Johann Ludwig von Heyse był niemieckim pisarzem żyjącym na przełomie XIX i XX wieku. W 1910 roku został laureatem Nagrody Nobla w dziedzinie literatury. Był on twórcą Falkentheorie, czyli teorii sokoła. Wzbogacił on klasyczny schemat noweli o jeden, bardzo istotny element. Heyse zaznaczył, że w każdej noweli możemy odnaleźć centralny motyw (tzw. sokół noweli), szczególnie wyróżniający ośrodek kompozycyjny. Zazwyczaj sokołem noweli był konkretny przedmiot, który poza powszechnym zastosowaniem posiadał wyjątkowe, symboliczne znaczenie, które objawiało się w motywie kulminacyjnym utworu. Heyse twierdził, że centralny motyw noweli organicznie wiązał się z akcją utworu, a wskazówki, co jest sokołem noweli powinniśmy szukać w tytule utworu. Sokół noweli na ogół przyczyniał się do przemiany wewnętrznej bohatera zachodzącej na końcu opowiadania.

W noweli Bolesława Prusa centralnym motywem jest tytułowa katarynka. Katarynka to przenośny, mechaniczny instrument. Pokręcanie korbą znajdującą się z reguły z boku instrumentu, wprawiało mechanizm w ruch i z katarynki wydobywały się przeróżne melodie. W XIX wieku katarynka była jednym z najbardziej znanych instrumentów w Polsce używanych szczególnie przez wędrownych grajków. Nazwa katarynka pochodzi od lalki Katarzyny tańczącej ten sam taniec do jednej melodii.  

Główny bohater nie nawiedził piszczących i fałszywych tonów wydobywających się z instrumentu. Zawsze te same, niezmienne od lat melodie powodowały, że stary adwokat miał zły humor do końca dnia. Uważał, że takie instrumenty powinny być zniszczone. Były one hańbą dla prawdziwej, pięknej muzyki. Mecenas kategorycznie zabronił stróżowi wpuszczania kataryniarza na teren jego posiadłości. Podczas spacerów słysząc pierwsze dźwięki wydobywające się ze zdezelowanego instrumentu pan Tomasz wpadał w istny szał:  „On, człowiek spokojny - zapalał się, jak był cichy - krzyczał, a jak był łagodny - wpadał w gniew na pierwszy odgłos katarynkowych dźwięków”.

Katarynka nie posłużyła autorowi jedynie jako instrument muzyczny wprowadzający głównego bohatera w złość. Tytułowy przedmiot miał symboliczne znaczenia dla fabuły utworu i życia dwójki bohaterów noweli, pana Tomasza i niewidomej, ośmioletniej dziewczynki. To dzięki melodii wydobywającej się ze starego instrumentu dziewczynka odzyskuje radość z życia, uśmiecha się, płacze ze szczęścia i tańczy do upadłego. Natomiast główny bohater zmienia swoje nastawienie do kataryniarzy. Cofa swój zakaz wpuszczania grajków na podwórko i słowa, że są oni rabusiami wobec prawdziwej muzyki. Ważniejsza od gustów muzycznych staje się siła, z jaką katarynka wpływa na zachowanie dotąd smutnej i samotnej dziewczynki. Katarynka połączyła losy adwokata i dziecka i odmieniła ich życie. Pan Tomasz w końcu oderwał się od swojej monotonii życia. Dzięki katarynce uświadomił sobie, że sztuka nigdy nie zastąpi prawdziwego życia, które nie jest tak piękne i wyniosłe jak w uwielbianych przez niego książkach czy sztukach teatralnych. Życie ma smutną melodię, jest pełne nieszczęść i chorób. Pan Tomasz zrozumiał, co jest naprawdę ważne. Zamiast wydając kolejne pieniądze na nowe meble i obrazy postanowił pomóc niewidomej dziewczynce i opłacić jej leczenie okulistyczne.

Wielu krytyków literackich mechaniczne i powolne działanie katarynki uosabia z temperamentem głównego bohatera. Pan Tomasz od trzydziestu lat powtarza codziennie swoje rytuały, jak spacer po ulubionych uliczkach miasta, wielogodzinna praca w gabinecie, czytanie listów, przeglądanie akt prawnych, czytanie książek, chociaż już dawno przerwał praktykę adwokacką i przeszedł na emeryturę. Mecenas, ze względu na swój podeszły wiek, jest człowiekiem powolnym, flegmatycznym, nigdy się nie śpieszy. Wszystkie ruchy, jak poprawianie kapelusza na głowie, wykonuje bez pośpiechu, leniwie. Pan Tomasz identycznie jak katarynka codziennie mechanicznie „odgrywa tą samą melodię życia”.