Motyw diabła w literaturze różnych epok - rozwiń temat

Szatan, jako pierwszy buntownik, od zawsze intrygował człowieka. Był postrzegany jako uosobienie zła, przewrotności, sił nieczystych, ale także sprytu, inteligencji i rewolucji. Stanowił inspirację dla wszelkiego rodzaju rebeliantów sprzeciwiających się odgórnie ustanowionej władzy, ale także przestrogę dla grzeszników, którzy po śmierci mogli stać się jego niewolnikami.

Pierwotnym źródłem wiadomości o postaci szatana jest Pismo Święte, gdzie już w Księdze Rodzaju w Starym Testamencie zapoznajemy się ze Złym jako kusicielem zachęcającym Ewę do zerwania owocu z drzewa poznania dobrego i złego. To szantan więc przyczynia się do wygnania pierwszej pary z rajskiego ogrodu i skazania ich na wieczną tułaczkę po świecie. W Starym Testamencie przedstawiony jest on w postaci węża, jednak w dalszych księgach Biblii przybiera on inną formę – smoka, nierządnicy czy Antychrysta. We wszelkich odsłonach jest on jednak uosobieniem pierwotnego i największego zła oraz wroga Boga.

Motyw szatana występuje także w „Boskiej Komedii” Dante Alighieri. Postać diabła przedstawiona jest jako przerażająca maszkara obdarzona trzema parami skrzydeł oraz trzema twarzami. Znajduje się ona na samym dnie piekła, skąd nie ma dla niej ucieczki. Dante chcąc zasygnalizować swoje sądy wartościujące, przedstawił w paszczy potwora trzech jego zdaniem największych grzeszników – Judasza Iskariotę – zdrajcę Jezusa Chrystusa oraz Brutusa i Kasjusza, którzy przyczynili się do śmierci Juliusza Cezara.

Barok był epoką, w której najwyraźniej dochodziły do głosu rozterki dotyczące przeciwstawnych uczuć ludzkich. Z jednej strony człowiek pragnął żyć zgodnie z boskimi przykazaniami i zasłużyć na życie wieczne, z drugiej natomiast czuł potrzebę dania upustu zmysłowej części swojej osoby. To powodowało dylematy, które pisarze metafizyczni opiewali w swoich wierszach.

Najlepszym przykładem może być tutaj sonet Mikołaja Sępa – Szarzyńskiego pt. „O wojnie naszej którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem”. Wiersz ukazuje zdradzieckie sztuczki, którymi pragnie nas omamić Zły. Kusi on uciechami życia doczesnego, bogactwem czy tytułami i każe zapomnieć o prawdziwych wartościach. Człowiek rozdwojony pomiędzy pragnieniem dobra i chęcią korzystania z przyjemności świata materialnego może szukać pomocy jedynie w Bogu, który daje grzesznikom siłę do odpierania pokus.

Jednym z najpopularniejszych i inspirujących późniejsze pokolenia wizerunków diabła jest Mefistofeles – bohater „Fausta” Johanna Wolfganga Goethego. Zakłada się on z Bogiem, że zdoła skłonić uczonego Fausta do zaprzedania mu swojej duszy. Faust rzeczywiście zgadza się na ten układ – znudzony życiem i pragnący odnaleźć jego sens postanawia, ze odda duszę diabłu, kiedy będzie na tyle szczęśliwy, że wypowie słynne słowa „Trwaj chwilo, jesteś piękna”. Koniec końców, nie trafia jednak do piekła, ale do nieba, gdzie spotyka się ze swoją ukochaną Małgorzatą.

Najsłynniejszy dramat romantyczny – „Dziady” autorstwa Adama Mickiewicza także nie jest wolny od postaci kusiciela. Pojawia się on w Wielkiej Improwizacji, kiedy to Konrad wadzi się z Bogiem i zbliża się do skraju bluźnierstwa. Jak wiadomo, „Dziady” posiadały także metaforyczny sens, w którym Mickiewicz pragnął zawrzeć przesłanie dla Polaków. Szatan jest więc na tym poziomie carem uciskającym naród polski, a porównany do szatana utożsamiony został z największym złem, jakie mogło przydarzyć się naszemu krajowi.

Z nieco większym humorem został przedstawiony diabeł w „Mistrzu i Małgorzacie” Michaiła Bułhakowa. Postać ta różni się od poważnych, pełnych patosu, bądź nieszczęścia sylwetek przedstawionych w innych dziełach. Woland, bo takie imię nadał mu Bułhakow, przemierza Moskwę w otoczeniu specyficznej świty, do której należy między innymi ogromny kot Behemot czy ruda, ponętna diablica Hella. Całej grupie przydarzają się zabawne, surrealistyczne przygody, które w sumie pasują do ogólnego image’u gości z piekieł. Sam Woland nie jest wcale dostojny ani groźny, ale posiada mnóstwo cech, które upodabniają go do zwykłego człowieka. Posiada on jednak nadnaturalne umiejętności, jak na przykład czytanie w ludzkich myślach. Jest jedną z najciekawszych i najbardziej ujmujących postaci szatana w dziejach literatury.

Charles Baudelaire – francuski poeta symbolistyczny także bardzo często umieszczał postać diabła w swoich wierszach. Najbardziej znana jest zapewne „Litania do Szatana”, gdzie Zły przedstawiony jest jako troskliwy ojciec wszystkich tych, którzy zostali odtrąceni przez Boga. Jawi się on jako obrońca grzeszników i ludzi upadłych. Negatywne aspekty ludzkiej egzystencji, jak wynalezienie broni palnej, prostytucja czy alkoholizm zostały tutaj przedstawione jako nieszczęścia, które jest w stanie zrozumieć tylko szatan. „Litania…” jest wierszem na poły bluźnierczym, gdyż podmiot liryczny zwraca się do Złego w formie modlitwy. Czytelnik ma wrażenie, że długie błagania skierowane przez podmiot liryczny do Boga nie przyniosły pożądanego rezultatu i z tego względu zrozpaczony, zdecydował się na ucieczkę do przeciwnej strony mocy.

Wielki pisarz niemiecki – Tomasz Mann, stworzył dzieło, w którym także możemy odnaleźć motyw szatana. Jest to „Doktor Faustus” przedstawiający historię młodego muzyka – Adriana Leverkühna. Czytelnik nie do końca wie, czy młodzieniec podpisuje umowę z diabłem dzięki której zyskuje niesamowitą wenę, czy jest to tylko wytwór chorej wyobraźni muzyka. Cała powieść jest dziełem niesłychanie trudnym w odbiorze, gdyż zawiera szereg specjalistycznych informacji z dziedzin muzyki, filozofii, teologii i estetyki.

Rzecz jasna podane przykłady nie wyczerpują szerokiej bazy dzieł, które za temat przyjęły postać diabła. Nie można pominąć „Raju Utraconego” Johna Miltona, „Pani Twardowskiej” Adama Mickiewicza, „Kordiana” Juliusza Słowackiego”, „Lucifera” Tadeusza Micińskiego, „Dies Irae” Jana Kasprowicza”, czy „Deszczu jesiennego” Leopolda Staffa.