Eliza Orzeszkowa „Gloria victis” - problematyka noweli

W swej noweli Eliza Orzeszkowa ukazała wagę powstania styczniowego, które dla młodych Polaków nie znaczyło już tyle, ile wcześniej, a pamięć o powstańcach powoli zacierała się.

Autorka położyła w noweli nacisk na bohaterstwo idących na śmierć za ojczyznę młodych ludzi. Wielu z nich, czego przykładem jest postać Marysia Tarłowskiego, zupełnie nieprzygotowanych jako żołnierze, szło, by walczyć o ukochaną ojczyznę i wypełnić swój obowiązek względem niej.

„Gloria victis” w swej baśniowej narracji przybliża czytelnikowi tragiczne wydarzenia roku 1863 w sposób niezwykły. Przyroda będąca świadkiem śmiertelnej ofiary, jaką ponieśli Polacy, nie oddaje czysto historycznej prawdy tego czasu, ale samą jej esencję. Opowieść dotycząca minionych lat, mogiła, która stoi dawno zapomniana w lesie, sugerują, że  bohaterstwo poległych staje się bladym echem przeszłości. Bezimienny, nigdy nieodwiedzany przez nikogo grób, w którym spoczywają ciała żołnierzy, to jedyny w utworze dowód, że coś się tu wydarzyło. Zachowanie personifikowanej natury wobec powstania i jej ofiar świadczy na niekorzyść człowieka i jawi się jako kontrast do świata ludzi, którzy w podzięce za walkę o niepodległość kraju, odpłacili zapomnieniem.

Walka została przegrana, powstańcy zabici, ale to nie o efekt końcowy chodzi. Orzeszkowa przypomina w noweli, że liczył się czyn, próba odzyskania skarbu własnej ziemi, którego podjęli się nieliczni, niezwykle odważni prawdziwi patrioci. Za taką postawę należy się im godne miejsce w historii, pamięć potomnych oraz wieczna chwała i wdzięczność rodaków. Utwór mówi o tym, że zapomnienie oznacza przelanie tej szlachetnej krwi na marne, że powstańcom należy się od społeczeństwa, za które ginęli, choć tyle.

Dlatego właśnie wiatr wykrzykuje pełne przejęcia i hołdu dla ofiar gloria victis, zastępując je wcześniejszym vae victis. Chwała poległym i zwyciężonym za odwagę stawienia czoła wrogowi za cenę własnej śmierci.