Miłość, która niszczy i miłość, która ocala - analiza motywu miłości w oparciu o wybrane utwory z XIX i XX wieku

Miłość jest motywem inspirującym w zasadzie każde przedsięwzięcie literackie, bowiem wszystkie dzieła traktują w jakiś sposób o jej rozmaitych odmianach – erotycznym uczuciu pomiędzy mężczyzną a kobietą, więzią pomiędzy rodzicem a dzieckiem, czy przywiązaniem patrioty do swojej ojczyzny. Jest tak często poddawana literackiej analizie nie tylko przez wzgląd na swoją różnorodność, ale również z powodu biegunowych emocji, jakie budzi w poddających się jej bohaterach, kierując często ich życiem w najmniej spodziewany sposób.

O swej niszczącej sile miłość dała znać najsilniej w epoce romantyzmu zainspirowanego postacią Wertera z wiekopomnej powieści epistolarnej Johana Wolfganga Goethego. Posłużyła ona za pierwowzór dla kreacji wielu nieszczęśliwych kochanków, a jej cechy możemy odnaleźć m.in. w postaci Gustawa z IV części „Dziadów” Adama Mickiewicza. Bohater wkracza w świat przedstawiony utworu jako duch nieszczęśnika, który w wyniku niespełnionej miłości popełnił samobójstwo, skazując się tym samym na męki wiecznego tułactwa po zaświatach, popełniony grzech uniemożliwia mu bowiem zaznanie spokoju wśród dusz zbawionych. Miłość okazała się tu czynnikiem niszczącym nie tylko w kategoriach życia doczesnego, jakie przekreśliła swoją siłą, ale również odbiera bohaterowi spokój wieczny, każąc powracać cyklicznie pomiędzy żywych, by swoim przykładem przestrzegać przed poddawaniem się wielkim namiętnościom.

Innego rodzaju katastrofy doświadcza Zenon Ziembiewicz, bohater powieści Zofii Nałkowskiej pt. „Granica”, który z powodu zaślepiającego uczucia do Elżbiety rezygnuje ze swoich życiowych aspiracji i młodzieńczych pragnień. By nie stracić ukochanej, Zenon podejmuje wybory sprzeczne z jego własnym poczuciem moralności, zarówno w sferze życia prywatnego, jak i publicznego, docierając w finale do granicy, która uświadamia mu klęskę poniesioną na wszystkich frontach i popycha do ostatecznego kroku – samobójstwa.

Podobne uczucie kieruje do pewnego momentu losami Stanisława Wokulskiego, głównego bohatera „Lalki” Bolesława Prusa. Niezwykle ambitny, zdolny i przedsiębiorczy człowiek napotyka na swojej drodze kobietę, dla której postanawia zmienić całkowicie swoją egzystencję, nakierowując jej główne cele z działalności patriotycznej i społecznej na bogacenie się, tak, by stać się konkurentem godnym jej ręki. Zdemaskowanie cynizmu Izabeli Łęckiej prowadzi pierwotnie do rozpaczy i niewiary w sens dalszego życia, ostatecznie Wokulskiemu udaje się jednak „wyleczyć” ze swojej toksycznej fascynacji i rozpocząć na nowo życie wedle ideałów przyświecających jego młodości. Miłość do panny Łęckiej zniszczyła w bohaterze „Lalki” romantyka, ale ożywiła prawdziwego pozytywistę – patriotę, społecznika i mecenasa nauki.

Odmienny wymiar miłości stał się kanwą kolejnej wielkiej powieści pozytywistycznej – „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej. Tutaj uczucie zostaje odmalowane na kilku rozmaitych płaszczyznach, za każdym razem łącząc bohaterów i budując pomiędzy nimi relacje niezwykle istotne nie tylko na gruncie rodzinnym, ale także społecznym. Miłość wprowadzi w finale powieści spokój, wzajemne zrozumienie i szacunek pomiędzy przedstawicieli skonfliktowanych pokoleń – Benedykta Korczyńskiego i jego syna Witolda – przede wszystkim jednak połączy reprezentantów dwóch pozornie dalekich od siebie światów – Justynę Bogutównę i Janka Bohatyrowicza. W „Nad Niemnem” miłość zostaje więc wyeksponowana jako wartość najwyższa, potężniejsza niż wszelkie podziały, stanowiąca fundament nie tylko każdej rodziny, ale i całego narodu.

Szczere uczucie zostało też wielokrotnie opisane jako czynnik ratujący – dosłownie i w przenośni – życie konkretnej jednostki, jak choćby w przypadku Andrzeja Kmicica, głównego bohatera „Potopu”. Henryk Sienkiewicz opisał w swej powieści dzieje krewkiego, XVI-wiecznego szlachcica, którego miłość przekonuje do nawrócenia się, porzucenia złego towarzystwa i przywiązania do szaleńczych bijatyk. Wiara w odzyskanie Oleńki daje Kmicicowi siłę do pokonywania wojennych trudności i odważnej walki w obronie ojczyzny, która ma przywrócić mu dobrą sławę i względy ukochanej kobiety. Miłość ratuje zarówno życie doczesne bohatera, jak i jego duszę – zakochawszy się Andrzej porzuca awanturnicze przygody, przemieniając się we wzorowego patriotę, rycerza i chrześcijanina, by w nagrodę zostać w finale powieści wzorowym mężem Oleńki – kobiety-anioła.