Człowiek faustyczny - cechy, charakterystyka

Pojęcie „bohatera faustycznego” jest dziś kojarzone najsilniej z wielkim dziełem Johanna Wolfganga Goethego pt. „Faust”, jego geneza sięga jednak o wiele wcześniejszego dzieła literackiego w postaci dramatu Christophera Marlowe’a z 1592 roku o znamiennym tytule „Tragiczna historia życia i śmierci doktora Faustusa”. Renesansowy pisarz skompilował w swoim utworze wątki zaczerpnięte z licznych podań i legend osnutych wokół życia i tajemniczej śmierci realnej postaci naukowca i alchemika, który miał prowadzić swoją działalność w kilku niemieckich miastach i m.in. w Krakowie. Jego historia stała się w końcu źródłem nowego literackiego toposu, który po dziś dzień stanowi inspirację twórców każdego kręgu kulturowego.

W wersji Marlowe’a doktor Faustus pochodził z ubogiej rodziny, własnym trudem kończąc studia teologiczne na uniwersytecie w Wittenberdze. Będąc u szczytu swoich dokonań intelektualnych postanowił kontynuować zgłębianie wiedzy religijnej jedynie na pokaz, w zaciszu własnej pracowni dążąc do sięgnięcia po zakazany istocie ludzkiej „kres wszechwiedzy”. Jego dotychczasowe osiągnięcia wydały mu się już niewystarczające – w medycynie: znalazł lekarstwo wybawiające tysiące ludzi od śmierci na zarazę, teraz zaś pragnie znaleźć środek na nieśmiertelność; w fizyce: poznał prawa kierujące ciałami, teraz chciałby potrafić je łamać; w teologii: zrozumiał już, że człowiek musi grzeszyć, a skutkiem tego umierać, chce więc znaleźć sposób na ominięcie tego prawa.

Jedynymi dziedzinami wiedzy, jakie mogły go jeszcze usatysfakcjonować, stały się metafizyka i nekromancja, dające nieograniczoną władzę i możliwość zajęcia miejsca Boga. Dostęp do ich tajników umożliwił Faustusowi pakt zawarty z Mefistofelesem, w którym naukowiec zobowiązał się do oddania Piekłu swojej duszy w zamian za udostępnienie mu pełni wiedzy w życiu doczesnym. Jej posiadanie okaże się jednak wielkim rozczarowaniem, bohater nie potrafi bowiem użyć jej w żadnym konstruktywnym celu, z dnia na dzień przybliżając się do własnej zagłady. W ostatniej chwili otrzymuje jeszcze szansę za zbawienie w zamian za wyrażenie skruchy i uznanie grzechu, jaki popełnił sprzeniewierzając się Bogu w imię posiadania wiedzy, jaka została ludzkości zakazana; nie wierząc jednak w Boże miłosierdzie i możliwość swojego odkupienia Faustus nie wyraża skruchy, zgodnie więc z paktem zawartym z Mefistofelesem jego dusza pogrąża się więc w piekielnych czeluściach.

Ukuty na podstawie tej postaci termin „człowieka faustycznego” odnosi się do postawy buntu wobec ograniczeń, jakie Bóg narzucił ludzkiemu ciału i umysłowi. Bohater faustyczny przypomina nieco Ikara, który wbrew przestrodze ojca, wiedziony ciekawością i chęcią zbadania przestrzeni niedostępnej dla człowieka, podlatuje na swych skrzydłach zbyt blisko słońca, ściągając tym samym na siebie zgubę – symboliczny upadek, tym groźniejszy i tym głośniej zwiastujący pewną śmierć, z im wyższego pułapu spada butny śmiałek. Epigoni tych dwóch postaci byli więc przede wszystkim ludźmi odrzucającymi wszelkie z góry narzucone ograniczenia, wszelkie świętości, obyczaje, a tym bardziej konwenanse, dążąc do zdobycia wiedzy zakazanej dla ludzkości, bez poszanowania powodów Sił Wyższych, dla których została ona przed nami ukryta.

Goethe wzbogacił ten rys psychologiczny o symbol ludzkiej natury w postaci wozu ciągniętego przez dwa wierzchowce – odpowiadające duszy i ciału człowieka – których wodze trzyma w ręku woźnica odpowiadający ludzkiej wolnej woli. Romantyczny Faust jest więc postacią rozdartą nie tylko z powodu wyraźnie wyczuwanego przez siebie rozdźwięku pomiędzy zdobytą wiedzą a nieskończonością tej, która została mu zabroniona, ale również z powodu dramatycznej walki, jaką toczą nieustannie pomiędzy sobą prawa naturalnego, zwierzęcego instynktu i pragnienia intelektu. Życie człowieka faustycznego jest zaprzeczeniem starożytnego ideału „złotego środka”, umiejętności odnajdywania harmonii w przyjmowaniu swej egzystencji ze wszelkimi jej objawami i cieszenia się tym, co zostało nam dane przez bogów. Epigoni Fausta są bohaterami nienasyconymi, nigdy nie zadowolonymi do końca ze swej egzystencji i szukającymi zawsze możliwości wykroczenia ponad nią, sięgnięcia po to, co zostało zarezerwowane jedynie dla Boga.