„Legenda o świętym Aleksym” - literatura hagiograficzna na przykładzie utworu

Literatura hagiograficzna wpisuje się w szerszy nurt literatury średniowiecznej, nazywanej parenetyczną. Celem utworów o charakterze parenetycznym było pouczenie, wskazanie wzorów, które są godne naśladowania. W ten sposób powstawały utwory sławiące idealnych rycerzy czy doskonałych władców. Jednocześnie bogaty zbiór dotyczył postaci świętych. Literaturę taką określa się mianem hagiograficznej. Słowo to wywodzi się z języka greckiego, gdzie „hagios graphein” oznacza pisanie o świętych. Żywoty świętych kreowano według określonych zasad kompozycji i zgodnie z dydaktycznym celem.

Jedną z najbardziej popularnych legend średniowiecznych była „Legenda o św. Aleksym”, sławiąca ideał ascetycznego życia. Utwór ten był znany w całej chrześcijańskiej Europie i doczekał się licznych przekładów. Polska wersja utworu powstała na podstawie łacińskiego rękopisu, została zapisana rymowanym wierszem, z zachowaniem oryginalnych zasad konstrukcyjnych.

„Legenda...” rozpoczyna się inwokacją: „Ach, Krolu wieliki nasz,/ Coż Ci dzieją Maszyjasz”, czyli modlitwą. Jest to zwrot do Chrystusa: „Przydaj rozumu k mej rzeczy”, a więc prośba o pomoc we właściwym przedstawieniu historii świętego. Taka inwokacja sygnalizuje, że opowieść ma doniosłe znaczenie, mówi przecież o życiu świętego człowieka, życiu pełnym cudów i Boskiej interwencji, trzeba ją więc przedstawić dokładnie i godnie, a to jest możliwe tylko z Boską pomocą. 

Po inwokacji następuje opis życia świętego. Kompozycja wymaga, by zacząć od samego początku, czyli od narodzin. Najczęściej już narodzinom towarzyszyły szczególne znaki, zapowiadające przyszłą świętość. W „Legendzie o św. Aleksym” mamy tylko zasygnalizowane, że święty przyszedł na świat dzięki modlitwom rodziców, którzy pragnęli mieć potomstwo: „Więcci jęli Boga prosić,/ Aby je tym darował,/ Aby jim jedno plemię dał./

Bog tych prośby wysłuchał”. Także dzieciństwo św. Aleksego nie jest szczegółowo opisane, czytamy tylko wzmiankę, że wiernie służył Bogu. Wiele żywotów dość obszernie przedstawia dzieciństwo swych bohaterów - mówią one o cudach, jakie się działy za ich sprawą czy o niezwykłych przejawach świętości.

Na ogół w młodości bohatera następuje pewien punkt zwrotny - objawienie się świętości. Jeśli święty nie wiódł dotąd szczególnie pobożnego życia, nawraca się i rozpoczyna drogę świętości. W przypadku św. Aleksego, który od początku żył przykładnie, nie można mówić o nawróceniu, lecz o objawieniu się świętości. Przypomnijmy okoliczności. Otóż, kiedy Aleksy kończy 24 lata, ojciec oznajmia mu, iż wybrał dla niego narzeczoną. Aleksy posłusznie przyjmuje wolę ojca i pojmuje wybrankę za żonę. Jednak nocą zwraca jej pierścień i wyjawia swoje plany: „Ostawiam cię przy twym dziewstwie,/ Wroć mi ji, gdy będziewa oba w niebieskim krolewstwie;/ Jutroć się bierzę od ciebie/ Służy(ć) temu, cożci jest w niebie”. To jest właśnie punkt zwrotny w życiu św. Aleksego - postanawia opuścić dostatni dom rodzinny i w ubóstwie czcić Boga. Jak dowiadujemy się z rozmowy, młoda małżonka zostaje wtajemniczona w plan i w pełni popiera ten zamiar.

Od momentu objawienia się świętości, następuje opis świętego żywota, a więc cudów i wyrzeczeń. I tak Aleksy, który zabrał z domu sporo bogactw, rozdaje wszystko biednym, a sam spędza dni na modlitwie w kościele, a noce - pod kościołem. Ponieważ przykład św. Aleksego jest obrazem życia ascety, ważne miejsce zajmuje opis jego nędzy, kontrastujący z dostatkiem rodzinnego domu. Oto bogaty panicz zostaje żebrakiem, na progu kościoła cierpi głód i zimno. Potem, kiedy los przywiódł go powrotem do ojcowskiego domu, ten kontrast staje się jeszcze bardziej wyraźny. Miast być paniczem, mieszkać w pałacu, kuli się pod schodami, żywi odpadkami ze stołu, a słudzy wylewają na niego pomyje. Taka pobożność i pokora zostają docenione już za życia ascety, czego przejawem są cuda, jakie niebo zsyła za jego sprawą. „Legenda...” mówi o tym, jak w wyjątkowo zimną noc Matka Boska schodzi z obrazu w kościele, pod którym się modlił św. Aleksy, by napomnieć klucznika, żeby otworzył w nocy kościół i wpuścił żebraka. Sytuacja ta powtarzała się wielokrotnie, zatem mieszkańcy mogli się przekonać, że to ktoś niezwykły, cieszący się Bożą opieką.

Również śmierć świętego otoczona jest aurą cudowności i boskiej ingerencji. Nie inaczej rzecz ma się w przypadku „Legendy...”. Czując nadchodzącą śmierć, św. Aleksy spisał swoje dzieje, ascetyczne życie i cuda, jakich był świadkiem. Z tym listem w ręce zmarł pod progiem swego domu. W chwili jego śmierci rozdzwoniły się wszystkie dzwony w Rzymie. Ludzie zaczęli się zastanawiać, kim był ten żebrak, że tak niezwykłe znaki towarzyszą jego śmierci. Próbowano mu wyjąc list z martwej ręki, ale nikt nie mógł tego uczynić. Dopiero jakieś dziecko (zapewne również Boży posłaniec) wyjaśniło, że to syn Eufamijana, czyli Aleksy. Na tak widoczne znaki zbiegło się wielu ludzi, w tym sam papież i cesarz. Dopiero kiedy przybyła wdowa po św. Aleksym zdołała wyjąć list z jego dłoni, wszyscy mogli się przekonać, kim był ów asceta i jak potoczyły się jego losy. 

Kompozycje zamyka opis cudów, jakie dzieją się po śmierci świętego, najczęściej nad jego ciałem, a potem przy jego grobie. Tak tez jest w „Legendzie...”: „d tego świętego ciała,/ Ktory le chorobę miał,/ Natemieści(e) zdrow ostał”. Ponieważ utwór nie zachował się w całości, nie wiemy, czy cuda miały ciąg dalszy, już przy grobie świętego.

Literatura hagiograficzna rządziła się swoimi prawami, trzeba pamiętać, że to gatunek literacki, a nie forma biografii. Jej celem było kształtowanie właściwych postaw, uczczenie świętości, pochwała ascezy.