„Bogurodzica” - Motyw deesis ukazany w „Bogurodzicy” - opracowanie

W ikonografii chrześcijańskiej zrodził się motyw przedstawiania trzech świętych osób - które odegrały najistotniejsze role w dziele zbawienia - w charakterystycznym układzie. W głównej, centralnej części umieszczano postać Chrystusa, a obok niego Matkę Boską i Jana Chrzciciela. Motyw ten został nazwany od łacińskiego słowa „modlitwa” mianem „deesis”, ponieważ miał być plastycznym wyrazem sensu i celu modlitwy. Wybór świętych postaci nie był przypadkowy i odnosił się głównie do Sądu Ostatecznego. Chrystus jest więc sędzią, a jego towarzysze pośrednikami w modlitwie. Zrodzony i spopularyzowany w sztuce ikonografii motyw, przedostał się też do innych dziedzin twórczości artystycznej, między innymi do poezji. Możemy go odnaleźć także na gruncie polskim, na przykład w średniowiecznej pieśni pt. „Bogurodzica”.

Podobnie jak w przypadku przedstawień ikonicznych, w polskiej pieśni przywołane zostają te same trzy osoby: Jezus Chrystus, Matka Boska i Jan Chrzciciel; osoby powiązane ze sobą ściśle, znane z Nowego Testamentu. Postać Chrystusa jest uosobieniem sędziego ludzkich dusz, zaś Matka Boska i Jan Chrzciciel są pośrednikami w zanoszonych do Niego modlitwach. Ludzie powołują się na ich pośrednictwo wierząc, że jako święci, którzy byli ludźmi, są bliżej Boga niż oni, a jednocześnie doskonale rozumieją ludzkie słabości. Ikony przedstawiały to pośrednictwo w ten sposób, że postacie Maryi i Jana miały wzrok zwrócony w stronę wiernych, rękami zaś wskazywały w stronę Jezusa. Stanowiły więc „spoiwo” między ludźmi i Zbawicielem. W „Bogurodzicy” ta rola pośrednictwa wyrażona jest dosłownie. Modlący proszą Matkę Boską, by wsparła ich modlitwy i wyprosiła im łaski u Boga. Również układ postaci jest podobny do ikonograficznego: z Jezusem w centrum, otoczonym matką i Janem Chrzcicielem. Pierwsza strofa „Bogurodzicy” to modlitwa do Matki Boskiej, druga – bezpośredni zwrot do Chrystusa, ale z przywołaniem „Krzciciela”.

Każda z tych postaci odegrała doniosłą rolę w Bożym planie zbawienia. Oczywiście najistotniejszą – Chrystus, który złożył ofiarę z samego siebie, by odkupić grzechy ludzkości. Maryja została wybrana, by Syn Boży mógł przyjść na świat, natomiast Jan Chrzciciel miał przyjście Zbawiciela przygotować i udzielić Mu chrztu. Postacie pośredników mają też inne znaczenie: Matka Boska jest uosobieniem kobiecości, do niej kierowane są prośby o zjednanie Chrystusa. Jako matka ma na Niego wpływ, jako kobieta jest litościwa i przychylna ludzkim błaganiom. Natomiast Jan Chrzciciel będący archetypem męskości, nazywany w Biblii „głosem wołającego na pustyni”, jest proszony: „Usłysz głosy, napełni myśli”.

Przywołanie znanego z ikonografii motywu, w pieśni ma na celu odwołanie się do pojęć znanych wiernym. Zarówno w grafice, jak i w poezji motyw deesis służy podkreśleniu wagi modlitwy. Duchowi pośrednicy, jakimi są Maryja i Jan, wskazują na potrzebę modlitwy i jej doniosłe znaczenie w osiągnięciu zbawienia. Rozmowa z Bogiem pośrednia czy bezpośrednia jest najprostszą drogą duchowego rozwoju. Dążenie człowieka do zbawienia duszy wymaga świadomego wysiłku. To, co łączy motyw deesis wyrażony w ikonografii i pieśni, to także założenie wspólnej modlitwy wszystkich wiernych. Oczywiście nie wyklucza on indywidualnej rozmowy z Bogiem, ale daje poczucie wspólnoty. Tak jak postacie z ikon spoglądają na wszystkich zgromadzonych w świątyni i unaoczniają im doniosłość modlitwy, tak i „Bogurodzica” jest przeznaczona do chóralnego wykonywania. Podczas nabożeństw wszyscy wierni zwracali się do Boga tymi samymi słowami.