Rodzaje cierpienia w literaturze - opracowanie

Cierpienie, obok miłości, jest jednym z najczęściej wykorzystywanych motywów literackich. Pomimo że ból, podobnie jak miłość, jest uczuciem powszechnym, dla każdego zdaje się mieć charakter niepowtarzalny i indywidualny. Najczęstszą jego przyczyną jest właśnie nieszczęśliwa, niespełniona miłość. Można więc zaryzykować stwierdzenie, iż te dwa afekty są nierozerwalnie ze sobą zespolone.

Zacznijmy jednak od motywu bólu fizycznego. Już w dziełach starożytnych możemy zaobserwować jego liczne przykłady. Najsłynniejszym z nich jest historia mitologicznego Prometeusza, który sprzeciwiając się woli bogów, kradnie święty ogień i przekazuje go ludzkości. Dzięki niemu człowiek - do tej pory bezbronny - może chronić się przed dziką naturą, a także posiadać na własność ciepło i światło. Niestety, Zeus, który nie akceptuje czynu Prometeusza, skazuje go na okrutną karę: przykuwa herosa do skał Kaukazu, by co noc wiecznie głodny sęp wyjadał mu wątrobę. Mit o Prometeuszu stał się uniwersalną przypowieścią o bezinteresownej dobroci i altruizmie, który nie zawsze zostaje sprawiedliwie nagrodzony.

Zaniedbanie i ubóstwo wiążą się zazwyczaj z cierpieniem fizycznym. Jedną z najważniejszych realizacji tego motywu widać w opisie Montsou, miasteczka, w którym toczy się akcja napisanej przez Emila Zoli powieści pt.: „Germinal”. Brak podstawowych środków do życia, głód i coraz cięższa praca skłaniają pracowników kopalni Voreux do decyzji o strajku, w którym ginie kilkoro z jego uczestników. Nakreślone z niezwykłą dokładnością  szczegóły ubóstwa mieszkańców miasteczka (weryzm opisu) są jedną z cech charakterystycznych dla powieści naturalistycznych. Obrazy te szokują, ale i skłaniają do refleksji nie tylko nad cierpieniami fizycznymi, ale i niesprawiedliwością społeczną czy też błędami tkwiącymi w systemach politycznych.

Cierpienie cielesne połączone bezpośrednio z wątkami politycznymi spotkać możemy we wstrząsającej relacji z łagru sowieckiego w Jercewie, a zatem – w „Innym Świecie” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. Głód i pragnienie wywołujące ból fizyczny, odmrożenia, celowe opalania kończyn, trupiarnia, czy ,,nocne łowy” to przykłady aż nazbyt dobitnie ukazujące los, na jaki system autorytarny skazał niewinne jednostki. Ból odczuwany przez bohaterów stanowi tu oskarżenie systemu. Jest także świadectwem na to, co może stać się z człowiekiem, którego siłą pozbawiono możliwości realizowania się we własnym człowieczeństwie.

Cierpienie fizyczne nierzadko połączone jest też z rozterkami moralnymi, które często ciążą bardziej niż zranione ciało. Przekonuje nas do tego historia Mickiewiczowskiego Konrada Wallenroda - mistrza Zakonu Krzyżackiego, w rzeczywistości jednak Litwina, miotającego się pomiędzy powinnością wobec współbraci a uczuciem do prawdziwej ojczyzny. Wallenrod, który zostaje okrzyknięty zdrajcą, by nie ginąć z ręki Zakonu, sam połyka truciznę. Jego historia uświadamia nam, że w życiu można się czasem spotkać z sytuacjami bez wyjścia.

Targające duszą śmiertelnika rozterki moralne, które przekładają się czasem na objawy fizyczne, spotkać można w dziele Fiodora Dostojewskiego pt.: „Zbrodnia i kara”. Rodion Raskolnikow, zabijając starą lichwiarkę i jej siostrę w imię potencjalnie wyższych idei, czyni się zakładnikiem własnego sumienia. W końcu, nie mogąc znieść tortur ze strony własnego mózgu, przyznaje się do zbrodni i ponosi zasłużoną karę. Raskolnikow to uniwersalny obraz człowieka samotnego, słabego i zagubionego. Jego historia uczy nas, że postęp nie zawsze wymaga ofiar, a jego humanitarne urzeczywistnienie będzie początkiem nowej epoki, w której życie będzie się opierać na sprawiedliwości i poszanowaniu praw człowieka.

Ostatnią podejmowaną przeze mnie kategorią cierpienia jest ból spowodowany przez uczucie miłości. Żałoba, która pociąga za sobą kryzys wszelkich wartości, zwątpienie w ideały oraz sprawiedliwość ze strony jakiejkolwiek instytucji (zarówno tej ziemskiej, jak i metafizycznej) spowodowała powstanie wielkiego, poruszającego do głębi dzieła, jakim są „Treny” Jana Kochanowskiego. Ten - składający się z dziewiętnastu wierszy - cykl liryczny stanowi obraz wielkiego cierpienia ojca, który stracił swoje ukochane dziecko i nie może się z tym faktem pogodzić.

Ubolewanie nad śmiercią córki staje się pretekstem do rozważań filozoficznych oraz ideologicznych, w których najpierw podjęte i zanegowane zostają wszystkie podstawowe teorie światopoglądowe renesansu. Ich kryzys staje się jednak początkiem ukojenia, który swój finał znajduje w ostatnim, XIX Trenie. Podmiot liryczny po obudzeniu z symbolicznego snu zdobywa się na sentencjonalne zdanie, będące uniwersalną mądrością: „(...) ludzkie przygody ludzkie noś”. Podmiot liryczny uczy, że naszym obowiązkiem jest znosić godnie to, co przygotował los.

Ostatnim przykładem niech będzie najsławniejsza w dziejach historia zakochanej pary - Romea i Julii. Ich pozbawiona konwenansów i wolna od społecznej hierarchizacji miłość okazuje się równie silna jak śmierć, przed którą ani dziewczyna, ani jej kochanek nie czują strachu; o ile tylko będą mogli umrzeć razem. Zaślepienie charakteryzujące rodziny kochanków, które nie są w stanie zauważyć nieszczęścia własnych dzieci, doprowadza do tragedii. Rozdarcie między miłością do rodzicieli a afektem do kochanka/kochanki znajduje swój finał na kościelnym ołtarzu, na którym para niejako składa się w ofierze na rzecz przyszłego pokoju między rodami.

Przykłady opisujące różne rodzaje cierpienia można by mnożyć w nieskończoność, ponieważ jest to jeden z najpopularniejszych tematów obecnych w literaturze. Pozornie podobne, posiadają jednak cechy różnicujące, które sprawiają, że każde bolesne uczucie - czy byłby to ból fizyczny, rozdarcie moralne czy zawód miłosny - okazuje się niepowtarzalne, podobnie jak niepowtarzalny jest każdy człowiek.