Albert Camus „Dżuma” - nawiązania do innych dzieł literackich - Intertekstualność w „Dżumie” Alberta Camusa

Każde dzieło literackie jest osadzone w kontekście swojej epoki, kraju, prądów literackich; wyrasta też ze spuścizny wcześniejszych pokoleń. W tekście zawsze odnajdziemy jakieś nawiązania do innych dzieł, czasem mgliste, oparte na wspólnych motywach, skojarzeniach, a czasem ścisłe – przywołujące konkretnego autora czy dzieło. W „Dżumie” obok popularnych w literaturze motywów takich jak choroba, cierpienie przemiana bohatera czy bunt oraz tendencji i prądów literackich odnajdziemy też bezpośrednie nawiązania do poszczególnych dzieł literackich.

Pierwszym utworem, do którego pisarz odwołuje się, ściśle podając tytuł i autora, jest oczywiście „Dziennik roku zarazy” Daniela Defoe, z którego pisarz zaczerpnął motto do swojej powieści. Tego rodzaju nawiązanie ma znaczenie dla całej powieści. Oczywiście nasuwa skojarzenia z utworem Defoe i skłania do porównań. Angielski pisarz wszak również pisał o epidemii dżumy, jaka ogarnęła miasto. Trzysta lat później w innej części świata ludzie umierają tak samo, są tak samo bezsilni i przerażeni. Ponadto słowa motta wskazują na paraboliczne znaczenie powieści. Cytując Defoe, Camus sygnalizuje, że przedstawiane przez niego zdarzenia nie ograniczają się do walki człowieka z dżumą, ale odnoszą się do wszelkich zmagań z przeciwnościami losu. Dżuma staje się więc symbolicznym złem.

Ponadto w „Dżumie” odnajdziemy jeszcze inne bezpośrednie nawiązania do znanych powieści. Jedno z nich odnosi się do twórczości samego Camusa. Fragment: „Grand był nawet świadkiem ciekawej sceny w sklepie tytoniowym. Wśród ożywionej rozmowy sprzedawczyni opowiedziała o niedawnym aresztowaniu, głośnym w Algierze. Chodziło o młodego urzędnika handlowego, który zabił Araba na plaży” – jest przywołaniem sytuacji opisanej w „Obcym”. O ile w źródłowej powieści Camus nie skomentował w żaden sposób tej sceny, to w „Dżumie” zawarł wypowiedź sprzedawczyni, która tak ocenia to morderstwo: „Gdyby tę całą hołotę wpakowano do więzienia (...) uczciwi ludzie mogliby odetchnąć”. Zdarzenie, które w „Obcym” jest centralnym punktem fabuły, tu ukazane jest jako mało znaczący epizod. Dla osób postronnych, nie znających ani ofiary, ani mordercy, nie ma ono większego znaczenia.

W innym miejscu Camus nawiązuje do „Procesu” Kafki, choć niezbyt precyzyjnie nazywa go powieścią kryminalną. Sytuacja Józefa K. przypomina pod pewnymi względami położenie Cottarda. Cottard czyta „Proces” i utożsamia się z bohaterem, któremu grozi aresztowanie: „Kiedy wszedł, na stole leżała otwarta powieść kryminalna (...) Jest tam biedak, którego niespodziewanie aresztują z rana. Zajmowano się nim, a on nic o tym nie wiedział. Mówiono o nim w biurach, wpisywano jego nazwisko do kartotek. Uważa pan to za sprawiedliwe? Uważa pan, że wolno tak postępować z człowiekiem?”. Cottard, mając na sumieniu jakąś zbrodnię, obawia się aresztowania, dlatego ten szczegół szczególnie zapada mu w pamięć. W rzeczywistości sytuacja Józefa K. znacznie się różni, przede wszystkim tym, że nie zarzucano mu żadnej konkretnej zbrodni.

Obok tych bezpośrednich nawiązań można odnaleźć mniej znaczące. Na przykład w kazaniu księdza Paneloux wyraźne są motywy apokaliptyczne. Nic dziwnego, że epidemia pochłaniająca setki ofiar nasuwała skojarzenia z obrazami z Apokalipsy św. Jana. Jezuita tak przemawia do wiernych: „Bracia moi (…) Spójrzcie na tego anioła dżumy, pięknego jak Lucyfer i olśniewającego jak samo zło; wznosi się nad waszymi dachami, w prawej ręce, na wysokości głowy, trzyma czerwony oszczep, lewą wskazuje na jeden z waszych domów. Może w tej chwili jego palec wyciąga się ku waszym drzwiom, oszczep podzwania o drzewo; Jeszcze chwila, a dżuma wejdzie do was, zasiądzie w waszym pokoju i będzie czekać na wasz powrót. Jest tam, cierpliwa i czujna, niewzruszona jak porządek świata. Żadna potęga ziemska, i wiedzcie o tym, nawet próżna wiedza ludzka nie może sprawić, byście się wymknęli tej ręce, którą ku wam wyciąga. Bici krwawym biczem na klepisku cierpienia, zostaniecie odrzuceni wraz ze słomą”. Nawiązania do Biblii, w tym kontekście dość oczywiste, mają służyć poparciu tezy, że dżuma jest narzędziem Boga. W ten sposób wypełnia się Jego wola wobec tych, którzy zgrzeszyli.