Nowela - budowa i znaczenie noweli jako gatunku w odniesieniu do „Dekameronu” Boccaccia

Początków noweli jako gatunku trzeba szukać już w tradycji ustnej. Trudno jednoznacznie określić, skąd się wzięła, ponieważ wyznaczniki formalne zrodziły się znacznie później. Z dużym prawdopodobieństwem przyjmuje się, że pierwsze opowiadania tego typu - tzn. krótkie, narracyjne, jednowątkowe - narodziły się w Jonii, skąd zostały przejęte przez kulturę grecką. Grecy upowszechnili oraz udoskonalili ten gatunek i to za ich pośrednictwem spopularyzował się on w całej Europie.

Greckie nowele opowiadały głównie o perypetiach miłosnych pary bohaterów. Nowele już w antyku często łączone były w bardziej obszerne zbiory, przykładem może być „Milesiaka” Arystyda z Miletu. Tekst niestety nie zachował się do współczesnych czasów, jednak o jego popularności wśród starożytnych świadczą liczne wzmianki w innych zapisach.

Nowela długo funkcjonowała w praktyce pisarskiej, zanim powstała teoria opisująca jej formalne wyznaczniki. Klasyczna forma noweli, opisana później w teorii literatury, zrodziła się za sprawą Giovanniego Boccaccia. „Dekameron” zawiera aż sto nowel zbudowanych w charakterystyczny sposób. Ze względu na fakt, że nowela jest formą krótką, przeznaczoną do opowiadania (bohaterowie „Dekameronu” opowiadają swoje historie z pamięci), ogranicza się do jednego tylko wątku. Wszelkie dygresje są niepożądane, rozpraszają uwagę słuchających, opóźniają akcję (retardacja) i zaburzają tok opowieści. Charakterystyczna dla noweli jest wartko tocząca się akcja. Skupienie na jednym wątku, bez dodatkowych wstawek w postaci rozbudowanych charakterystyk postaci, epizodów retrospektywnych czy opisów przyrody, wymusza szybkie następowanie zdarzeń, aż do punktu kulminacyjnego, w którym następuje zwrot w losach bohatera.

Nowela kończy się pointą, niekoniecznie wyrażoną wprost. Rozmiary noweli ograniczają też ilość bohaterów. Najczęściej mamy tutaj postacie dość jednoznaczne, pewne typy ludzkie zarysowane przez kilka wyrazistych cech. W noweli nie ma miejsca na subtelne kreowanie złożonych postaci. Dlatego często spotyka się młode piękne kobiety - bardzo sprytne lub bardzo głupie - starych, skąpych mężów zdradzanych przez młode żony,  wiernych aż po grób kochanków, podstępnych mnichów czy rozpustnych starców. Nawet główne postacie  sprowadzone są do kilku charakterystycznych cech. Podobnym uproszczeniom podlega sama intryga - musi być na tyle prosta, by dała się krótko przedstawić.

Nowela posługuje się prozą, choć - dla ożywienia akcji - na ogół silenie udramatyzowaną. Na jej związki z tradycją ustną wskazuje rola narratora, który przedstawia wydarzenia. Zarysowuje on czas i miejsce, w jakich historia się rozgrywa. Jego opowiadanie musi być zwięzłe, obiektywne i zmierzać prosto do punktu kulminacyjnego. Narrator przedstawia zdarzenia w porządku chronologicznym i przyczynowo-skutkowym.

Dla klasycznej teorii noweli kluczowe znaczenie ma centralny motyw utworu. Oś wydarzeń powinna się skupiać wokół jednego motywu, obecnego na każdym etapie fabuły. Motyw ów, najczęściej jakiś przedmiot, koniecznie musi pojawić się w momencie kulminacyjnym. Doskonałym przykładem noweli zbudowanej wokół takiego motywu jest „Sokół” Boccaccia. Sokół, należący do Federiga, jest przy nim stale obecny. Odkąd bohater przenosi się na wieś, ptak jest jego towarzyszem, majątkiem i źródłem wyżywienia. Dzięki niemu zaprzyjaźnia się też z synem ukochanej i dzięki niemu może ją wreszcie spotkać. Sokół staje się jedyną rzeczą, jakiej pragnie Giovanna i jedyną, jaką Federigo może jej ofiarować. Jego obecność w punkcie kulminacyjnym jest aż nazbyt wyraźna, ponieważ – ostatecznie – pojawia się na stole w formie obiadu, a jednocześnie jest przedmiotem rozmowy.

Nie każda z nowel „Dekameronu” zbudowana została na tej zasadzie. Jednak taka konstrukcja została uznana za najdoskonalszą i stała się wzorem dla kolejnych pokoleń pisarzy. Na podstawie konstrukcji „Sokoła” Paul Heyse sformułował w XIX wieku teorię budowy noweli opartej na wyrazistym motywie - nazwał ją właśnie „teorią sokoła”.

Gatunek ten zdobył sobie uznanie w literaturze polskiego pozytywizmu. Krótkie opowiadania zakończone pointą służyły celom dydaktycznym. Trzeba zauważyć, że Boccaccio, choć puentował swoje nowele, daleki był od ostentacyjnego moralizatorstwa, które często pojawiało u polskich twórców. Nowela służyła też ukazywaniu zwykłego codziennego życia i przeciętnych bohaterów. Nowele pozytywistyczne były pisane w duchu naturalizmu, wiele w nich szokujących obrazów nędzy i ludzkiego nieszczęścia. Pod tym względem bardzo się różnią od tych z „Dekameronu”, jednak zachowują wymogi formalne dotyczące jednowątkowości, zwięzłości i konstrukcji fabuły.