Stefan Żeromski „Syzyfowe prace” - rola literatury romantycznej w kształtowaniu ducha Polaków na podstawie „Syzyfowych prac”

Literatura jest niewątpliwie jedną z dziedzin działalności artystycznych, te zaś wchodzą w skład kultury, która jest nieodzownym elementem kształtującym świadomość człowieka w niej uczestniczącego. Dodatkowym atutem literatury jest jej metaforyczność – stanowi ona często medium treści nie do wypowiedzenia w inny sposób niż za pomocą symboli, znaków, alegorii, obrazów czy przenośni. Potrafi wpłynąć na wyobraźnię w sposób tak znaczący, że doprowadza do przewartościowania własnych postaw, wartości, perspektywy patrzenia na świat, a nawet relacji z innymi. Jest także źródłem mitów, siedliskiem pięknej polszczyzny, środkiem do utrwalania i opowiadania cennych historii. Jaką rolę pełni w „Syzyfowych pracach”?

Literatura w „Syzyfowych pracach” zostaje, mowa tu o literaturze rosyjskiej i rosyjskojęzycznych przekładach literatury światowej, zaangażowana do rusyfikacji młodzieży polskiej. Po drugiej stronie znajduje się w powieści literatura polska – budulec polskiej tożsamości, nośnik polskiej kultury i historii, która powoduje zmianę w wielu, zwłaszcza w głównym bohaterze książki – Marcinie Borowiczu. Literatura polska wkracza do powieści wraz z Bernardem Zygierem. Oczytany, zaznajomiony z największymi dziełami polskich pisarzy wprowadza w konsternację zarówno nauczycieli, jak i kolegów z klasy klerykowskiego gimnazjum. Dodatkowo – za prowadzenie działalności opozycyjnej zostaje wyrzucony ze szkoły w Warszawie i przeniesiony do małego miasteczka. Jest postacią spójną, wzorowym patriotą, opoką, na której oprą budowanie własnej świadomości narodowej uczniowie z Klerykowa.

Momentem najbardziej podniosłym, w którym polskość tryumfuje, jest lekcja polskiego u Sztettera, podczas której Zygier opowiada o Mickiewiczu, powstaniu listopadowym oraz recytuje nieskazitelną polszczyzną „Redutę Ordona”. Widząc wzruszenie nauczyciela chłopcy milkną, zabawy, które weszły im w nawyk podczas tej lekcji, ustają, z szeroko otwartymi oczami i w całkowitej ciszy wsłuchują się w słowa płynące z ust kolegi. W Marcinie, oprócz jawnej zazdrości, kiełkuje ból, żal, wstyd i głód odnalezienia prawdy.

Pod kierownictwem Zygiera chłopcy zaczynają przepełnione pasją poszukiwania lekturowe, czytają biuletyny i broszury oraz dzieła literackie, głównie romantyków, Słowackiego i Mickiewicza. Największym piętnem na duszy Marcina odciska się lektura Mickiewiczowskich „Dziadów”. Mocno poruszony chłopiec ucieka na lasu, aby w odosobnieniu przeanalizować przeczytane ustępy. Od tej książki rozpoczyna się właściwa przemiana ulegającego przecież rusyfikacyjnym zabiegom ucznia. Borowicz przewartościowuje swoją postawę, zmienia punkt odniesienia, rozpoczyna długotrwały, ale intensywny proces pogłębiania wiedzy o rodzimej literaturze i prawdzie historycznej. Każde dzieło przynosiło mu cierpienie, było doświadczeniem trudnym, wymuszającym weryfikację poglądów i dotychczasowego działania. Budzą się w nim odpowiedzialność, duch patrioty, pragnienie identyfikacji z narodem w niewoli i świadomość poświęceń przodków; stwierdza, iż mimo niemożliwości bezpośredniej walki z zaborcą, jego obowiązkiem jest opór i niezgoda na jakiekolwiek lekceważenie, wykorzenienie, zabijanie polskiej świadomości narodowej w umysłach jej mieszkańców. Literatura ta rodzi w Borowiczu także bunt i potrzebę odkupienia swoich win, co czyni udaremniając przyłapanie kolegów u Gontali na jednym z tajnych spotkań i obrzucenie szpiega błotem i wyzwiskami. Borowicz odnajduje w sobie Polaka-patriotę.

W „Syzyfowych pracach” literatura polska spełnia rolę kluczowego czynnika budującego świadomość narodową. Duch zawarty w utworach romantyków budzi ducha polskiej młodzieży –  czyny opisane w „Dziadach” czy „Kordianie” stają się wyznacznikiem patriotyzmu, słowa i myśli uczestników powstania listopadowego – przekonaniami, które zaczynają wyznawać młody Borowicz i wszyscy ci, którzy potajemnie spotykali się nie po to, aby dyskutować po rosyjsku o filozofii czy wspólnie się bawić, lecz po to, by czytać.