Ekspresjonizm w literaturze i sztuce polskiej - omów temat na wybranych dziełach literatury i sztuki

Ekspresjonizm to kierunek w sztuce i w literaturze dominujący w I połowie XX wieku: jego najpełniejszy rozwój przypada na lata 30. Jego początki należy wiązać z niemieckim obszarem kulturowym: grupą malarzy Die Brucke, grupą Der blaue Reiter oraz pismami: ,,Der Sturm” i ,,Die Aktion” wyznaczającymi dwa nurty niemieckiego ekspresjonizmu: aktywistyczny oraz anarchistyczny. Jeżeli chodzi o inspiracje i źródła kierunku to trzeba je upatrywać w poglądach A. Schopenhauera, F. Nietzschego oraz w niemieckim romantyzmie i filozofii idealistycznej.

Ekspresjoniści zakładali dualistyczną koncepcję rzeczywistości, w której dominują dwa pierwiastki: dobro i zło, a więc duch i materia. Dzieje ludzkości to historia nieustannej walki między nimi. Yvan Goll powie: "Ekspresjonizm to pierwiastek intelektualny walczący ze światem potęgi materialnej, bunt sumienia przeciw posłuszeństwu, krzyk serca przeciw masakrze i milczeniu uciśnionych".

Estetyka kierunku zakłada przewagę silnych, wyrazistych wartości, cechuje się dysharmonią, nieustannym ścieraniem się przeciwstawnych sił, dysonansami, kontrastem. Rzeczywistość kreowana przez twórców jest zdeformowana, wyolbrzymiona, groteskowa, udziwniona. Artyści nierzadko sięgali po poetykę snu, świat zniekształcony był przez koszmary, zmory nocne, przesiąknięty apokaliptycznymi wizjami upadku świata. Stosowali silnie oddziałujące na wyobraźnie barwy, w szczególności czerń i czerwień. Ekspresjonizm był antynaturalistyczny i antyrealistyczny. Jego główni przedstawiciele to m.in.: G. Trakl, P. Claudel, A. Strindberg. Na gruncie polskim prekursorem ekpresjonizmu był St. Przybyszewski. Jego utwory przemycają mniej lub bardziej wyraźnie koncepcję tzw. ,,nagiej duszy”, która kładła nacisk na nieskrępowaną ekspresję podmiotowych treści, podkreślała groźną, tajemniczą sferę nieświadomości.

Innym wybitnym przedstawicielem polskiego ekspresjonizmu był T. Miciński. Jego jedyny wydany tomik poezji ,,W mroku gwiazd” w pełni wpisuję się w tę poetykę. Miciński stara się wydobyć jak największą siłę z każdego wyrazu poprzez jego izolację w utworze, jego wiersze są lakoniczne, zwięzłe lecz niezwykle zapadające w pamięć i sugestywne. Również Jan Kasprowicz jest uznawany powszechnie za realizatora założeń ,,poetyki krzyku”. Jego hymny: ,,Ginącemu światu” oraz ,,Salve Regina” przedstawiają apokaliptyczną wizję zagłady świata i wszelkich wartości, są przesiąknięte bólem i cierpieniem, utrzymane w podniosłym, patetycznym stylu, pełne mroku i zapadających w pamięć obrazów.

W sztuce, artyści, wykorzystywali najczęściej jaskrawe, agresywne wręcz kolory, skośne linie, udziwnione, zniekształcone kształty. Najważniejsze było dla nich działanie emocji, otwarcie przeciwstawiali się wszelkiemu naśladowaniu rzeczywistości i sztuce realistycznej, to uczucia stały się ważne a nie otaczający człowieka świat. Interesowały ich wahania nastroju, huśtawki humoru: od radości po paraliżujący lęk, wizje senne, koszmary, psychika człowieka. Szukali inspiracji w sztuce ludowej, prymitywnej czy tworzonej przez dzieci umysłowo chore lub niedorozwinięte. Najwybitniejsi przedstawiciele tego kierunku to: E. Munch, E. Kirchner, O. Kokoschka, E. Nolde.

Najbardziej znanym ekspresjonistycznym dziełem w malarstwie jest niewątpliwie obraz E. Muncha pt. ,,Krzyk”. Malarz na pierwszym planie przedstawia zdeformowaną, przerażoną twarz człowieka. Jego przestraszone oczy, otwarte w niemym krzyku usta świadczą o śmiertelnej trwodze, która targa duszą i sercem postaci. Wyraziste barwy rozlane jak gdyby na płótnie sprawiają wrażenie, że jesteśmy w jakieś nierealistycznej rzeczywistości. Ekspresywność tego dzieła wprowadza nas w świat ,,poetyki krzyku”.