Henryk Sienkiewicz „Syzyfowe prace” jako powieść o dorastaniu. Ideologiczny charakter powieści

„Syzyfowe prace” Stefana Żeromskiego są powieścią o walce o polskość, zmaganiu się Rosjan z silnie zakorzenionym w Polakach przywiązaniem do kraju, o sytuacji społecznej Polski w XIX wieku. Jest to jednak także, w bardziej uniwersalnym niż powyższe sensie, powieść o dorastaniu,  wchodzeniu w prawdziwy świat, o kształtowaniu się świadomości i osobowości, trudnych wyborach i długiej drodze do samodzielności. Dwie postaci spośród mnóstwa uczniów zostają w powieści wykreowane według schematu inicjacyjnego. Są to oczywiście Marcin Borowicz i Andrzej Radek. Ich wędrówka ku dorosłości biegnie różnymi ścieżkami, które krzyżują się, momentami biegną równolegle, początkowo zaś są zupełnie odmienne, a wszystko po to, aby spotkać się w końcu utworu i zakończyć serdecznym, wymownym uściśnięciem dłoni.

Marcin rozpoczyna podróż od Owczar. Ośmiolatek uczęszcza tam do szkoły elementarnej, z mozołem uczy się alfabetu rosyjskiego, wierszyków, pieśni. Jednocześnie jest to dla niego pierwsza szkoła życia – wyzwaniem staje się samodzielne ubranie się, kontakt z rówieśnikami i zupełnie obcymi dorosłym, posługującymi się w dodatku obcym językiem. Chłopiec tęskni więc bardzo za domem, ale stara się opanować wiedząc, jak wielkie nadzieje pokładają w nim ukochani rodzice.

Dostawszy się do klasy wstępnej, a później pierwszej gimnazjum w Klerykowie, Marcin potrafi już czytać i pisać po rosyjsku, zna też rosyjskie symbole i znaki, przyzwyczajony jest także do używania rosyjskiego jako języka szkolnego, języka nauki. Po śmierci matki, która jest dla niego poważnym ciosem, gdyż i ojciec przestaje troszczyć się o niego, staje się coraz bardziej samodzielny. Mimo to zagubienie daje znać o sobie – pierwsze klasy upływają mu pod znakiem włóczęgostwa i automatycznej nauki pozbawionej pasji. Zmienia się to w klasie trzeciej, pod wpływem nader pomyślnego zakończenia afery z pistoletem Marcin rzuca się w wir pracy. Wiedzie prym w zamiłowaniu do literatury i filozofii – czyta Buckle'a (kółko materialistów), Hugo, Balzaka, Szekspira itd. Wizyta w domu owocuje jeszcze mocniejszym poczuciem samotności. Powrót do szkoły przynosi zaostrzenie rygoru – nie wolno rozmawiać po polsku, władze zmieniają nazwy ulic i instytucji, usuwają polski repertuar z teatru. Marcin idzie na sztukę, zyskuje protektora – inspektora Zabielskiego, który od tej pory będzie wywierał wpływ na kształtowanie tożsamości zdolnego Polaka. Dopiero Zygier i literatura polska wyrwą go ze szpon Rosjan. Zaczytywać będzie się Marcin w polskich romantykach, dzięki czemu wyzwoli się spod władzy ideowej rusyfikatorów i pojmie, czym powinna być dla niego wolność i ojczyzna.

Andrzej Radek, jako syn chłopski, zmagać musi się przede wszystkim z biedą. Szansę na wykształcenie dostaje od korepetytora państwa, u których służy Jędrek. Wyśmiewany przez chłopaka nauczyciel rozbudza w nim głód wiedzy, wbrew rodzicom uczy go i posyła do szkoły. Andrzej z uporem, mimo skrajnej nędzy, usiłuje się utrzymać. Udziela korepetycji, spędza noce na czytaniu książek, jest samotny. Powrót do domu w Pajęczynie utwierdza go w przekonaniu o konieczności dalszej edukacji – czuje się tam źle, obco, wstyd mu za rodziców. W gimnazjum dzielnie znosi szyderstwa i kpiny kolegów, którzy śmieją się z jego gwary, biednego ubioru, luk w wiedzy. A jednak to on zostaje najbliższym przyjacielem Zygiera, błyszczy znajomością polskiej literatury, i to on podaje zrozpaczonemu Marcinowi pomocną dłoń.

Droga ku dorosłości to u Żeromskiego jednocześnie droga do świadomej polskości i w pełni ukształtowanej tożsamości narodowej. Marcin i Andrzej, obok Zygiera, wyrastają nie tylko na mężczyzn, ale przede wszystkim na Polaków gotowych bronić nieistniejącej ojczyzny, która mocno zakorzeniła się w ich sercach, kiedy poznali poświęcenie poprzednich pokoleń przelewających krew w imię wolności. Żeromski zdaje się mówić, że we wspólnocie, w historii tkwi siła, jakiej nie znaliście, gdy służyliście zaborcy. Pomoże wam ona zbudować nową Polskę.