Henryk Sienkiewicz „Ogniem i mieczem” - charakterystyka Jana Skrzetuskiego

Jan Skrzetuski to sfingowany przez Sienkiewicza bohater, który swoje nazwisko zawdzięcza autentycznej postaci – Mikołajowi Skrzetuskiemu. O Mikołaju wiadomo jednak niewiele. Pewna jest właściwie tylko jego ucieczka z oblężonego Zbaraża i doniesienie królowi o konieczności wyruszenia z odsieczą. To wokół jego osoby zbudował pisarz postać, by tak rzec, z pełnym życiorysem, bohatera z krwi i kości.

Jana Skrzetuskiego poznajemy już na pierwszych kartach powieści, w drodze powrotnej z Krymu, gdzie został wysłany z poselstwem od księcia Jeremiego Wiśniowieckiego (jest namiestnikiem chorągwi pancernej księcia). Z jednej strony to typowy polskie szlachcic: rosły, dobrze zbudowany, świetny żołnierz, Polak-patriota. Z drugiej zaś – uczuciowy mężczyzna, honorowy i potrafiący walczyć o honor Heleny, w której zakochuje się od pierwszego wejrzenia.

Losy Skrzetuskiego dokładnie odzwierciedlają jego postawę i charakter. Szlachetny i młody, w drodze do swojego przełożonego, księcia Wiśniowieckiego, ratuje z opresji najpierw Chmielnickiego, później orszak Kurcewiczów. Wówczas też poznaje piękną Helenę, która oczarowuje go swoją urodą. Z zadziwiającą stanowczością Skrzetuski domaga się jej ręki, nie dbając o obietnicę złożoną przez rodzinę Bohunowi. Od tej pory obok zasług wobec ojczyzny Skrzetuskiego wyróżniać będzie jego dbałość o bezpieczeństwo, a później – momentami rozpaczliwe – próby odbicia Heleny z rąk Bohuna.

Skrzetuski jest niebywale lojalny wobec króla i ojczyzny. Dostawszy się do niewoli u Chmielnickiego, nie zgodził się na nadszarpnięcie swojego honoru układem z hetmanem i ukrycie prawdy o powstaniu kozaków na Ukrainie oraz ich planach wojennych. Jest także niezwykle wrażliwy na cierpienie ludu polskiego, mordowanego bezlitośnie i z wielkim okrucieństwem przez Kozaków. Po wyjściu z niewoli u Chmielnickiego pierwszym celem Skrzetuskiego jest siedziba rodowa Kurcewiczów – Rozłogi.

W bitwach, w których bierze udział, daje się poznać jako znakomity strateg i odważny obrońca Polski. Wytrwały, pełen hartu i zawziętości, pod przebraniem udaje się na Ukrainę. Jest wzburzony, kiedy posłowie polscy obdarowują Chmielnickiego bogatymi darami. Najważniejszym jednak czynem Skrzetuskiego jest osławiona ucieczka z oblężonej twierdzy zbaraskiej. Osłabiony, utrudzony i przemęczony dociera do Toporowa, by prosić króla o pomoc dla Zbaraża. Dzięki temu oblężenie zostaje przerwane i zostaje zawarty pokój z Kozakami. W Toporowie Skrzetuski dochodzi do siebie. Jego największą radością jest ponowne spotkanie Heleny i otwarcie się przed nimi drogi do Lwowa, w którym zaplanowano ceremonię ślubną.

Rzeczą najważniejszą dla Skrzetuskiego było bezpieczeństwo i dobro ojczyzny, które stawiał ponad swoje osobiste szczęście. To bohater bez skazy, łączący w sobie obywatelską pokorę i żołnierską butę, religijność z płomiennym uczuciem do Heleny, siłę i odwagę z wrażliwością i sprytem, a uczciwość z umiejętnością sprawnego przewodzenia armii. Oprócz honoru cenił sobie sławę, przy czym nie brakowało mu także zdolności do najwyższych poświęceń.

Sienkiewicz kreuje Skrzetuskiego na bohatera idealnego, rycerza i patriotę. To postać nieskazitelna, z niezłomnym systemem wartości, o niezachwianej pewności siebie i wierze w słuszności służby, jaką pełni. Jest on ostoją odwagi i honoru. Bohater to z pewnością potrzebny, choć w swojej czystości zamiarów i uczciwości niemal nierealny. Uosabia ów model mężczyzny, o jakim marzy każda kobieta i wojownika, jakim chciałby być każdy mężczyzna, a nade wszystko – stanowi wzór obywatela, którym powinien być każdy, kto czuje się Polakiem. W przebraniu porucznika wojskowego z XVII w. Sienkiewicz podaje czytelnikom nie tylko „pokrzepienie”. Daje im także wskazówkę, jaką drogę obrać, ofiarowuje również nadzieję na zwycięstwo prawdziwej cnoty i szlachetności nad agresją, okrucieństwem i nieokiełznaną  żądzą władzy.