Postawa hamletyczna bohaterów literackich

„Być albo nie być” to słynne pytanie, zadawane sobie przez Hamleta. Wyraża jego wahanie w ocenie świata i życia. Ale rozterki Hamleta dotyczą wielu kwestii. Jego refleksyjna natura utrudnia mu podjęcie działania. Hamlet pozostaje niezdecydowany także w kwestii zemsty. Z jednej strony duch ojca oczekuje, że jego śmierć zostanie pomszczona. Hamlet jako syn, jest do tego zobowiązany. Kochał ojca, a po śmierci wręcz go ubóstwia, podczas gdy stryj, budzi w nim tylko odradzę. Mimo to nie potrafi się zdobyć na dokonanie mordu. Wahania Hamleta nie wynikają z tchórzostwa, raczej z wrażliwości i niezdolności do mordu, nawet jeśli ma on moralne uzasadnienie. I tak na przykład duński książę wycofuje się spod komnaty Klaudiusza, kiedy był już niemal zdecydowany, ponieważ widzi, że stryj się modli.

Hamlet wielokrotnie rozważa decyzję o dokonaniu zemsty. Kiedy myśli o niesprawiedliwości, jaka spotkała jego ojca, jest niemal zdecydowany, ale gdy staje przy swojej ofierze, to przekonanie go opuszcza. Wielokrotnie usiłuje zdobyć potwierdzenie, że stryj faktycznie jest winny. Nie ma w nim pragnienia objęcia władzy, wolałby, by Klaudiusz okazał się niewinny. Hamlet jest rozczarowany życiem i ludzką naturą. Zawiódł się na matce, na ukochanej i na stryju. Jego światopogląd zostaje wywrócony do góry nogami, nic więc dziwnego, że refleksyjny młodzieniec ciągle rozmyśla i nie potrafi szybko podjąć decyzji. Ta zwłoka, ta niepewność, odwlekanie działania ściągają na niego śmiertelne niebezpieczeństwo i w końcu sam pada ofiarą zbrodni.

W polskiej literaturze mamy podobny przykład wewnętrznych rozterek bohatera, który idzie z zamiarem dokonania słusznej w jego przekonaniu zbrodni. Kordian z dramatu Słowackiego, podobnie jak Hamlet, czuje się opuszczony i zdradzony przez bliskich. Spiskowcy, którzy planowali zamach na cara Mikołaja, wycofali się z jego realizacji. Jednak on nie zamierza się poddać. Podjął decyzję o zamordowaniu uzurpatora, który chce się koronować na króla Polski. Jednak w drodze do komnaty, gdzie śpi car, Kordian traci wcześniejszą pewność. Na drodze stają mu Strach i Imaginacja. Jego zmagania z tymi widmami to wewnętrzna walka z samym sobą, walka między poczuciem obowiązku i misji, którą dotąd uważał za świętą, a strachem przed śmiercią. Ale w grę wchodzi też moralny wstręt przed popełnieniem morderstwa, nawet gdyby chodziło o największego zbrodniarza. Kordian podobnie jak Hamlet płaci wysoką cenę za swoje wahanie, pada zemdlony pod drzewami komnaty, nie dokonawszy zamachu. Ale nie udaje mu się też uciec i zostaje skazany na śmierć.

Zupełnie inaczej przedstawiają się rozterki Cezarego Baryki z „Przedwiośnia” Stefana Żeromskiego. Jego niezdecydowanie odnosi się do kwestii ideologicznych. Dorastający w czasie rewolucji chłopak, musi się opowiedzieć po stronie któregoś z obozów. Ale wybór wcale nie okazuje się prosty. Pierwsza fascynacja hasłami bolszewików sprawia, że Cezary oddaje im zakopany przez ojca skarb, który miał być zabezpieczeniem matki na wypadek jego śmierci. Chłopak nie słucha argumentów matki, całym sercem opowiada się po stronie rewolucji. Jednak powoli dociera do niego okrucieństwo tego ruchu. Powołany do armii ciągle widzi śmierć. Potem zmuszony jest grzebać zmarłych. Któregoś razu widzi zwłoki młodej dziewczyny. Dociera do niego prawda, że rewolucja to przede wszystkim przemoc i wiele niewinnych ofiar. Cezary nie potrafi już tak bezkrytycznie popierać komunistów, ale brak mu alternatywnego programu. Przyjmuje więc postawę negacji, neguje zarówno rewolucję jak i wprowadzanie stopniowych zmian drogą ewolucji. W końcowej scenie Cezary Baryka przyłącza się do komunistycznej demonstracji, ale jego działanie nie wynika z przemyślanej decyzji, jest raczej wynikiem impulsu, reakcją na miłosny zawód. Cezary nadal się waha.