Zbigniew Herbert „Pan Cogito. Powrót” - interpretacja i analiza wiersza

Pan Cogito to postać wykreowana przez Zbigniewa Herberta. Ten bohater wielu wierszy polskiego poety uosabia cechy nie tylko autora, ale także współczesnego człowieka, cechującego się oczytaniem, kulturą oraz brakiem akceptacji dla świata zniewolonego.

Istotą wiersza „Pan Cogito. Powrót” jest chęć ponownego odwiedzenia ojczyzny po latach spędzonych na emigracji. Na fakt ten wskazują pojawiające się obcojęzyczne zwroty, które męczą bohatera lirycznego. Gdzieś w jego sercu tli się nostalgia za ukochaną ziemią z dzieciństwa. Powody tego powrotu są różne. Jest wśród nich brak zrozumienia za granicą, gdzie proste pytania wymagają zawiłych odpowiedzi. Jest zwykła tęsknota, ale także rana, którą możemy interpretować jako ujmę na honorze opuszczającego ojczyznę, podczas gdy inni w niej zostali i toczą walkę o jej lepszy kształt.

Ojczyzna to nie tylko kraj dzieciństwa. To miejsce bardzo się zmieniło. Krajobraz zapełniły: „mordercze wieże strzelnicze / gęste zarośla drutu”. Nie jest już gościnne – wręcz przeciwnie, wszak mowa o „kamiennym łonie ojczyzny”. Dlaczego więc Pan Cogito postanawia wrócić? Ma już dosyć tej gry pozorów, w której pomaga mu tylko kontemplacja sztuki. Fundamentalna okazuje się łączność z ziemią ojczystą, bardzo ważne są też względy osobiste – honorowe. Nie jest bohaterstwem zdecydować się na konformistyczne życie, w miejscu, gdzie każdą ranę można zwalczyć środkami chemicznymi. Pan Cogito wraca po to, by odnaleźć odpowiedź na dręczące go pytania i po to, by stoczyć walkę z przeciwnościami.

Wiersz składa się z dwóch części i ma budowę stroficzną. Nie są to jednak konstrukcje regularne, liczą różne ilości wersów. Utwór nie jest także izosylabiczny. Poeta posługuje się oszczędnym i zmetaforyzowanym językiem, który pozwala na różnorodne interpretacje. „Drzwi pancerne” to przenośnia odnośnie utrudniania Polakom wyjazdu za granicę, „wieże strażnicze” przywodzą na myśl państwo kontrolujące wszystkie poczynania swoich obywateli. W wierszu brak ozdobników, jego nastrój jest raczej stonowany i bardzo poważny.

Pan Cogito wraca do ojczyzny. Cieszy się, ponieważ jest to kraj jego dzieciństwa i „splątanych korzeni”. Jednak od tych wspaniałych czasów jej wizerunek bardzo się zmienił. To kraj nieprzyjazny, ogarnięty przemocą (głównie mentalną). Mimo to w bohaterze silniejsze okazują się uczucia i honor. Postanawia on ostatecznie wrócić i wziąć czynny udział w walce o lepsze jutro. Żal mu tylko wspaniałych dzieł sztuki – jedynego pocieszenia na obczyźnie.