Molier - „Świętoszek” jako komedia intrygi i charakterów. Opracowanie

Molier uznawany jest przez historyków literatury za prekursora tzw. komedii charakterów, jego dzieła były bowiem oparte nie tylko na powierzchownym komizmie sytuacyjnym, ale przede wszystkim na mistrzowskim rysunku postaci, których wady genialny twórca wyolbrzymiał często do rozmiarów groteski. Dzięki takiemu zabiegowi Molier piętnował rozmaite społeczne problemy bez użycia górnolotnego moralizatorstwa, które okazało się bronią o wiele mniej bolesną i skuteczną od śmiechu, jaki wyolbrzymione przywary odruchowo budziły w widzach teatralnych spektakli.

Taka strategia posłużyła również za oś konstrukcyjną dla jednego z najbardziej znanych dzieł Moliera – „Świętoszka”. Występujące tutaj postaci prezentują określone postawy, niejednokrotnie urastając wręcz do roli pewnego rodzaju personifikacji przywar, jakie są obecne niemal w każdym społeczeństwie, zawsze podobnie kłopotliwe, naganne i godne potępienia. W całej komedii możemy więc zauważyć niezwykle kunsztowny zabieg stopniowania określonych wad poprzez poziom komizmu postaci, jaka je reprezentuje.

W myśl tej zasady postacią najbardziej jednoznaczną, odmalowaną z największą starannością, jest tytułowy Świętoszek (Tartuffe), prowadzący cyniczną grę z „zakochanym” w jego pobożności Orgonem. Jego charakterystyka odbywa się na kilku poziomach, poczynając od mistrzowskiego, wyłamującego się konwencji dramatycznej zabiegu, dzięki któremu głównego bohatera poznajemy na długo przed jego pierwszym pojawieniem się na scenie: wypowiedzi zaślepionej dewotki (Pani Pernelle) i Orgona przedstawiają go jako osobę niemal świętą, podczas, gdy z dialogów pozostałych osób komedii dowiadujemy się o jego obłudzie i pobożności eksponowanej na pokaz, dla pozyskania przychylności bogatego szlachcica i wiążących się z nią korzyści finansowych. Drugim poziomem charakterystyki Tartuffe’a są jego własne wypowiedzi i zachowania, które śmieszą swoją groteskowością i zupełną nieprzystawalnością do niecnych zamiarów, jakie bohater snuje względem żony swego dobroczyńcy oraz jego majątku.

Postać Orgona jest z kolei nośnikiem komizmu ze względu na swoją naiwność i wiarę w przymioty Tartuffe’a, która okazuje się równie groteskowa jak one. Śmiech budzi tutaj zachwyt bohatera nad tanią, powierzchowną pobożnością podopiecznego i zaślepienie – oczywiste dla wszechwiedzącego widza, ale dla Orgona z natury rzeczy musi pozostać niezauważone aż do momentu ostatecznego zdemaskowania obłudnika. Na szczególną uwagę zasługuje również kreacja Doryny – inteligentnej służącej, która posiada własne zdanie i nie boi się wyrażać go przed swoimi chlebodawcami. Jej postać stała się nośnikiem innego typu komizmu, nie wypływa bowiem z ekspozycji wyolbrzymionej wady, ale z dowcipnych, niezwykle trafnych komentarzy, jakimi dopełnia charakterystykę świata przedstawionego i jego uczestników.

Komizm „Świętoszka” wypływa także z misternie skonstruowanej intrygi obejmującej niejako dwie osie wydarzeń – jedna z nich zawiązuje się wokół kwestii materialnej, zaś druga dotyczy perypetii miłosnych pomiędzy bohaterami. Obie z tych płaszczyzn łączy postać Tartuffe’a, który w wyniku rozwiązania jednej z intryg zostanie zdemaskowany podwójnie – nie tylko jako fałszywy pobożniś czyhający na pieniądze poczciwego człowieka, ale również jako cyniczny wielbiciel wdzięków cudzych żon.

Kara spotka obie postaci, których wady zostały wyśmiane najgłośniej – naiwny Orgon stanie przed widem utraty swego majątku i spędzenia kilku lat w więziennej celi za zdradę księcia, ostatecznie zostanie jednak „ułaskawiony” przez los, gdy zrozumie już swoje zaślepienie i wyrazi chęć naprawienia popełnionych pod jego wpływem błędów; kara ostateczna nie ominie jednak najkomiczniejszej postaci sztuki, co więcej – zostanie wymierzona Świętoszkowi jego własną podłością: żołnierze wezwani przez Tartuffe’a do pomocy przy wyrzucaniu Orgona z wyłudzonego od niego domu przybędą z nakazem aresztowania oszusta poszukiwanego od dawna przez książęce służby.

Napięcie zostaje w ten sposób utrzymane do samego końca komedii, przestrzegając jej odbiorców zarówno przed przesadnym zaufaniem względem egzaltowanych dewotów, jak i próbami cynicznej gry naiwnością innych ludzi, która – jak pokazuje przykład Świętoszka – prędzej, czy później zostanie zdemaskowana i ukarana.