„Nad Niemnem” Eliza Orzeszkowa - postawy wobec tradycji narodowej bohaterów

Tradycja jest jednym z kluczowych pojęć dla konstrukcji świata przedstawionego w powieści Elizy Orzeszkowej pt.: „Nad Niemnem”. Stosunek wobec niego wyznacza charakter  i postrzeganie niemal wszystkich z jej bohaterów, determinując również w dużym stopniu przebieg fabuły i warstwę ideową dzieła. 

Jednym z symboli tradycji narodowej jest pomnik Jana i Cecylii – legendarnych założycieli wsi Bohatyrowicze – pełniący w powieści rolę swego rodzaju miernika przywiązania i szacunku poszczególnych bohaterów do przodków i historii. To właśnie spod niego przed laty wyruszali do powstania styczniowego mieszkańcy wiejskich chat i korczyńskiego dworu, ramię w ramię stając do solidarnej walki o wspólną ojczyznę. Po klęsce powstania i śmierci Andrzeja i Jerzego pomnik stał się miejscem pielgrzymek Bohatyrowiczów, którzy starannie pielęgnowali pamięć o utraconych bliskich, ale również o ojczyźnie, postrzegając owo symboliczne miejsce jako realizację snu o wyzwolonej, demokratycznej Polsce, gdzie przedstawiciele wszystkich warstw społecznych wspólnie walczą o lepsze jutro.

Symbolicznym jest fakt, iż Benedykt Korczyński na wiele lat zapomniał o tym miejscu, na tyle zaabsorbowany codziennymi gospodarskimi zmartwieniami, iż nie znajdował już czasu na zadumę nad ideą, jaka połączyła jego rodzinę z Bohatyrowiczami. Przez ten czas pozostawał jednak wiernym narodowej tradycji, poświęcając się niemal całkowicie dbaniu o ojcowiznę i odrzucając wielokrotnie propozycje brata, by wyjechać do Rosji i prowadzić tam wygodne, pozbawione trosk życie. Kochał powierzoną mu ziemię i lud stanowiący poniekąd kwintesencję tradycji, choć jego przywiązanie przez lata pokrywało się coraz grubszą warstwą pretensji, problemów i wymogów brutalnej rzeczywistości codziennej walki o byt. O dawnej więzi Korczyna z Bohatyrowiczami przypomniał mu dopiero Witold, który swoje wakacje chętnie spędzał w chłopskiej chacie lub na wspólnych wyprawach do mogiły Jana i Cecylii u boku Anzelma.

Młody Korczyński reprezentuje w powieści nowoczesne, pozytywistyczne podejście do tradycji narodowej, które objawia się ogromnym szacunkiem do historii i ofiary, jaką kolejne pokolenia ponosiły w imię wyzwolenia ojczyzny. Pragnie być blisko ludu, który postrzega jako „sól polskiej ziemi”, ale jednocześnie nie stroni od nowatorskich technologii i sposobów zarządzania wiejskim majątkiem, widząc drogę do lepszego jutra w harmonijnym zespoleniu tradycji i nowoczesności. Witold zdaje się rozumieć jak istotną dla obecnej sytuacji Polaków jest przeszłość, dlatego szanuje ją i pragnie kultywować, jego spojrzenie jest jednak nakierowane przede wszystkim na przyszłość, którą ma nadzieję budować tak, jak niegdyś jego krewni walczyli o niepodległość – wespół z ludem, ramię w ramię i na równych zasadach.

Zgoła odmienną postawę wobec tradycji reprezentuje Zygmunt Korczyński – syn poległego w postaniu Andrzeja, który wskutek zbytniej pobłażliwości matki i jej pragnienia, by wynagrodzić dziecku stratę ojca, wyrósł na zblazowanego światowca wielbiącego blichtr salonowego życia i charakterystyczne dla niego rozrywki. Zygmunt narzeka na „ciągłą żałobę narodową”, która drażni go i nudzi, nie pozostawiając miejsca na zabawę; w trakcie kłótni z matką stwierdza nawet, iż jego ojciec był szaleńcem, oddając życie za taką ojczyznę. Czyni tym ogromną przykrość matce, która od upadku powstania listopadowego nie porzuciła nigdy żałoby, nosząc ją nie tylko po zmarłym mężu, ale również po utraconej po raz kolejny ojczyźnie.