Futuryści polscy - fanatyzm Brunona Jasieńskiego i Stanisława Młodożeńca

Bruno Jasieński i Stanisław Młodożeniec poznali się w Moskwie, dokąd obaj wyemigrowali w czasie pierwszej wojny światowej. Zetknęli się tutaj z prądami nowej, awangardowej literatury reprezentowanej przez takich twórców jak Wadim Szerszeniewicz i Igor Siewierianin (reprezentanci prądu nazywanego egofuturyzmem) oraz Wladimir Majakowski i Wielimir Chlebnikow (reprezentanci kubofuturyzmu). Zaczerpnęli od nich koncepcję zerwania z dotychczasową kulturą i sztuką na rzecz całkowitego zwrócenia się ku przyszłości, do której miał prowadzić cywilizacyjny postęp umieszczony na miejscu dotychczasowych tematów literatury.

Obaj twórcy powrócili do Polski w 1918 roku, podejmując studia na wydziałach humanistycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego, jak również rozpoczynając działalność na rzecz propagowania idei futurystycznych. Różniły się one jednak od wyznaczników prekursorskiego futuryzmu włoskiego i rosyjskiego z powodu dosyć niecodziennego charakteru obszaru, na który usiłowano je przeszczepić – była nim zupełnie nowa, niepodległa Polska. Podstawowa idea prądu, jaką było zerwanie z pomnikową przeszłością, nabrało tutaj szczególnego wymiaru i doprowadziło twórców do swego rodzaju fanatyzmu w burzeniu starych bastionów kultury, przejawiającego się w skrajnej nietolerancji wobec wszystkiego, co odbiegało od witalistycznego, pełnego młodzieńczej energii pędu ku nowoczesności. Jednym z jego przykładów może być wiersz Jasieńskiego „But w butonierce”, który ze sporą arogancją deklasuje osiągnięcia Kasprowicza i Staffa, przekreślając ich niewątpliwe zasługi dla polskiej sztuki i kultury.

W czerwcu 1921 roku Jasieński i Młodożeniec zredagowali wspólnie z kilkoma innymi młodymi poetami  pierwszy znaczący manifest futurystów, jakim była czterostronicowa, wydana w formie plakatu „JEDNODŃUWKA FUTURYSTUW mańifesty futuryzmu polskiego wydańe nadzwyczajne na całą Żeczpospolitą Polską”. Druk, obok utworów poetyckich, zawierał – jak sama nazwa wskazuje – manifesty modernizujące poszczególne sfery życia kulturalno-społecznego. W teksie „DO NARODU POLSKIEGO. Manifest w sprawie natychmiastowej futuryzacji życia” twórcy zapowiadają na przykład: „widma poezji romantycznej (…) bez litości szczuć i dobijać będziemy”. Do swoich celów zdają się wobec tego kroczyć „po trupach” symboli narodowej poezji, w zaślepieniu przyszłością nie dostrzegając, jak drogimi i istotnymi owe „widma” były zawsze dla całej narodowości polskiej, pomagając jej zjednoczyć się w trudnych czasach niewoli i nie zrezygnować nigdy z marzeń o odzyskaniu niepodległości, która przecież także i futurystom (a może przede wszystkim futurystom) umożliwiła tworzenie w warunkach wolności osobistej i obywatelskiej. Z fanatyczną zaciekłością i bezwzględnością postulują tutaj oczyszczenie przestrzeni pod tajemnicze i nieokreślone „nowe”: „Będziemy zwozić taczkami z placów, skwerów i ulic nieświeże mumie mickiewiczów i słowackich. Czas opróżnić postumenty, oczyścić place, przygotować miejsca tym, którzy idą”.

W „Manifeście w sprawie poezji futurystycznej” bezwzględnie „wymiecione” zostają natomiast wszystkie młodopolskie „izmy”, a futuryści proponują zastąpienie ich terminem „onanizm”, który miałby określać wszystkie przeciwne im idee i wszystkich posiadaczy odmiennych od futurystycznych poglądów. Futuryzm urasta więc do rangi jedynego właściwego spojrzenia na życie i na sztukę, a twórcy „Manifestu” – na proroków, którzy mogą i skrzętnie pozostają zupełnie głusi na sprzeciwiające im się głosy.

Podobne założenia przyświecały również drugiej jednodniówce, która ukazała się w październiku 1921 roku pod tytułem „Nuż w bżuchu”. Tytuł odnosił się do symbolicznego noża, jaki prorocy nowej sztuki wbijali w brzuch „ospałego bydlęcia” tradycji i autorytetów. Ze sporą bezwzględnością kpiono sobie tutaj z wszelkich norm społecznych, estetycznych, a nawet poniekąd z ludzkiej godności – jak chociażby w wierszu Jasieńskiego „Mięso kobiet”.

Fanatyzm obu młodych twórców był początkowo nakierowany jedynie na burzenie starego świata nie precyzując, co konkretnie ma pojawić się na jego miejsce. Wedle jednego ze swoich założeń, przewidującego momentalność nowego typu sztuki i jej przeznaczenie jedynie na bieżącą chwilę – futuryzm zniknął niemal równie szybko, jak się pojawił, ustępując naporowi kolejnych wydarzeń historycznych (drugiej wojnie światowej) i lepiej pasujących do nich prądów myślowo-kulturalnych. Fanatyczna wiara w potęgę młodości i cywilizacyjnego postępu musiała wobec tego ustąpić pola tradycji, która (prędzej czy później) zawsze wraca do łask poetów.