Ustrój polityczny Wielkiej Brytanii – charakterystyka

System polityczny Wielkiej Brytanii posiada wielowiekową tradycję. Jest modelowym przykładem państwa opartego na monteskiuszowskim trójpodziale. 

Charakterystyczne jest, iż Wielka Brytania nie posiada pisanej konstytucji – funkcjonowanie ustroju politycznego oparte jest na innych źródłach prawodawczych, m.in. konwenansach konstytucyjnych (czyli zasadach wynikających z tradycji i zwyczajów, które wykształciły się w trakcie dziejów, np. reguła powierzania misji tworzenia rządu frakcji, która uzyskała najlepsze wyniki w wyborach), ustawach ustrojowych (tzw. prawie stanowionym – spisanych dokumentach prawnych niebędących konstytucją, np. Wielka Karta Swobód, Bill of Rights), prawie precedensowym oraz zasadach ustrojowych (m.in. zasada zwierzchnictwa parlamentu oraz zasada podziału władzy). Wszystkie z wyżej wskazanych źródeł prawa są podstawą działania brytyjskiego systemu politycznego. Wielka Brytania jest państwem jednolitym, łączącym, na zasadzie unii realnej, Anglię, Szkocję, Walię oraz Irlandię Północną. 

Biorąc pod uwagę rodzaj ustroju politycznego mamy do czynienia z monarchią parlamentarną o systemie parlamentarno-gabinetowym, na czele której stoi dziedziczny władca. Monarcha pełni jednocześnie funkcję głowy Kościoła w Anglii oraz Kościoła Prezbiteriańskiego w Szkocji. Do kompetencji władcy należy m.in. otwieranie sesji parlamentu, wypowiadanie wojny, nadawanie tytułów szlacheckich i różnego typu odznaczeń, rozwiązywanie Izby Gmin, prawo łaski, powoływanie premiera, obsadzanie stanowisk dostojników kościelnych oraz udzielanie sankcji ustawom przyjętym przez parlament. Istnieje kilka sytuacji, w których głowa państwa może zostać pozbawiona swojej funkcji – dzieje się tak np. gdy zdecyduje się dokonać konwersji na inną religię bądź zawrze związek małżeński z nie anglikaninem. 

Formalnie monarcha jest reprezentantem władzy wykonawczej, zasadnicza władza skupia się jednak w rękach parlamentu i rządu. Parlament tworzą Izba Lordów (Niższa Izba Parlamentu) oraz Izba Gmin (Izba Wyższa). W skład pierwszej z wymienionych wchodzi 650 deputowanych wybranych w bezpośrednich i powszechnych wyborach, natomiast Izbę Wyższą tworzy aktualnie 743 członków. Izba Lordów nie jest organem wybieranym, jej charakter wynika z tradycji parlamentarnej – tworzą ją lordowie duchowni, dożywotni, prawa oraz dziedziczni. Parowie ci nie posiadają biernego ani czynnego prawa wyborczego. Wśród podstawowych funkcji Izby Wyższej znajdują się: prawo weta zawieszajacego ustawę przegłosowaną przez Izbę Gmin (ale tylko na okres jednego roku), wnoszenie poprawek do projektów Izby Niższej, inicjatywa ustawodawcza oraz udział w komisjach wspólnych. Spełnia ona głównie funkcję doradczą. Izba Gmin posiada zdecydowanie wyższą pozycję niż druga izba parlamentu. 

Najważniejsze projekty ustaw są ogłaszane w tej pierwszej, ponadto ma ona możliwość pociągnięcia członków rządu do politycznej odpowiedzialności, sprawuje kontrolę finansową, stanowi o podatkach i o budżecie. Prace Izby Gmin prowadzone są w różnego typu komisjach. Wśród charakterystycznych cech systemu politycznego Wielkiej Brytanii możemy wskazać na fakt, iż jest to system jedynie dwupartyjny. O władze konkurują ze sobą dwa liczące się ugrupowania, zwyczajowo lider wygranej partii zostaje premierem i podejmuje się misji tworzenia rządu. Bardzo ważny jest fakt, iż w przypadku Wielkiej Brytanii nie możemy utożsamiać pojęć rządu (tworzy go ok. 100 osób, m.in. ministrowie, aparat administracyjny i tzw. sługi korony) i gabinetu (21 członków właściwego rządu). 

Członkowie rządu wybierani są spośród parlamentarzystów, mianuje ich monarcha na wniosek premiera. Kolejnym wyróżnikiem tegoż systemu jest istnienie tzw. gabinetu cieni, czyli odpowiedników ministrów, którzy w razie klęski obecnie sprawującego władzę gabinetu są gotowi przejąć jego funkcję. Znamienny dla brytyjskiego systemu politycznego jest również brak referendum, a z drugiej strony funkcjonowanie stanowisk, praw i instytucji, które swoimi korzeniami sięgają głęboko w wielowiekową tradycję (stąd takie funkcje jak choćby Opozycja Jej Królewskiej Mości, Speaker, Ombudsman).