Prawo w starożytności - analiza na podstawie wybranych przykładów

Pierwsze kodeksy prawa cechowała wyjątkowa surowość. W czasach, kiedy władza skupiała się w rękach jednej osoby lub uprzywilejowanej grupy, każde burzenie porządku mogło doprowadzić do nieprzewidywalnych skutków. By tego uniknąć, władcy starali się jak najbardziej zniechęcić potencjalnych zbrodniarzy.

Król Babilonii, Hammurabi, zredagował kodeks w XVIII wieku p.n.e., co czyni go czwartym najstarszym znanym kodeksem świata (i pierwszym znanym prawie w całości). Jak się wydaje, władcy przyświecała idea zjednoczenia ludów zamieszkujących północne i południowe części państwa poprzez ujednolicenie systemu praw, funkcjonującego na tych terenach od lat. By podkreślić doniosłość swojego dzieła, Hammurabi kazał wyryć jego treść na kamiennym słupie, ozdobionym podobizną władcy otrzymującego atrybuty władzy królewskiej od boga Marduka, i wystawić go przed największą babilońską świątynią.

Kodeks zawiera przepisy prawa karnego, prywatnego oraz cywilnego. Cechuje je kazuistyczne (tzn. odwołujące się do konkretnych sytuacji: za taką a taką zbrodnie grozi taka a taka kara) ujęcie oraz rozróżnienie między podległymi mu obywatelami (inne prawa przysługiwały bogaczom, inne urzędnikom, jeszcze inne niewolnikom i biedakom). Kary były surowe. Często odwoływano się do zasady: oko za oko, ząb za ząb (np. § 196 Jeśli obywatel oko obywatelowi wybił, oko wybiją mu). Inne kary przewidywały rekompensaty materialne za popełnione czyny.

Drakon, prawodawca ateński, spisał swój kodeks w VII w. p.n.e. Choć do dziś powiedzenie Drakońskie prawo oznacza prawo bardzo surowe, wręcz okrutne, nie jest ono trafne. Drakon najprawdopodobniej zebrał i zapisał obowiązujące w tym czasie prawa zwyczajowe, łagodząc niektóre z nich. Opinię krwawego prawodawcy zyskał, gdyż większość fragmentów kodeksu, jakie przetrwała do naszych czasów, dotyczyła kar za bardzo poważne zbrodnie, a te zwykle karano śmiercią lub okaleczeniem. Jako pierwszy rozróżniał zamierzone morderstwo od przypadkowego zabójstwa. Uznał też podżeganie do zbrodni za przestępstwo.

Solon, kolejny prawodawca grecki, dokonał zmian w kodeksie Drakona, łagodząc niektóre zapisy i dodając własne, dotyczące zwłaszcza organizacji życia politycznego Aten, kompetencji urzędników i Zgromadzenia itp.
   
Choć bizantyjski cesarz, Justynian, dokonał kompilacji prawa rzymskiego w latach 528-534 n.e., które przez część historyków włączane jest do wczesnego średniowiecza, niezgodność autorytetów i doniosłość dzieła usprawiedliwiają omówienie go wraz z kodeksami starożytnymi.

Po pierwsze, Justynian kazał zebrać rozporządzenia wcześniejszych władców cesarstwa (poczynając od Hadriana). Spisano je w 12 księgach, podając nazwisko cesarza oraz czas i okoliczności jego wprowadzenia. Po drugie, włączył do prawodawstwa pisma dawnych prawników (tzw. Digesta Iustiniani) oraz kompilację wszystkich praw, ułożoną w formie podręcznikowej (Institutiones Iustiniani). Po trzecie, dodano zbiór praw, uchwalonych już za panowania Justyniana.

Wielkie dzieło, którego inicjatorem był cesarz, wykonawcami zaś najznamienitsi bizantyjscy prawnicy tamtych czasów, upowszechniło prawo rzymskie (osobny artykuł wyjaśnia jego założenia), czyniąc zeń podstawę późniejszego europejskiego prawodawstwa.