Modele średniowiecznego świętego ukazane w „Kwiatkach św. Franciszka” oraz „Legendzie o św. Aleksym”

Żywot świętego to gatunek powstały w średniowieczu, cieszący się w tej epoce dużą popularnością. Łączy on bowiem dwie naczelne tendencje pisarstwa tego okresu, mianowicie - religijność i dydaktyzm. Literatura miała uczyć, wskazywać właściwe zachowania, chwalić cnotę i piętnować występek. Opowiadanie historii życia świętych spełniało obie te funkcje, wzmacniało wiarę oraz wskazywało drogę do zbawienia duszy. Wśród średniowiecznych żywotów wyróżniają się wyraźnie dwa modele: ideał ascetyczny oraz franciszkański.

Legenda o św. Aleksym jest niewątpliwie starsza, choć nie sposób określić daty jej powstania. Polski rękopis przedstawiający żywot tego świętego pochodzi z XV wieku, jest on przekładem ze starszego łacińskiego tekstu, jednak w tradycji ustnej legenda ta funkcjonowała zapewne już setki lat wcześniej. „Legenda o św. Aleksym” stanowi pochwałę życia ascetycznego, a więc opartego na wyrzeczeniu się wszelkich dóbr ziemskich. Aleksy, który jest synem bogatego obywatela Rzymu, dziedzicem jego ogromnej fortuny, postanawia opuścić swój rodzinny dom ze wszystkimi jego zbytkami i poświęcić się modlitwie. Obładowany złotem i innymi kosztownościami wyrusza w podróż. Już na samym jej początku rozdaje biednym i duchownym wszystko, co ze sobą zabrał, a sam - w żebraczych łachmanach - oddaje się pokornym modłom. Noce spędza pod drzwiami kościoła, w którym za dnia się modli, narażony na zimo i deszcz.

Po latach wraca do Rzymu, jednak nie po to, by odzyskać należny mu majątek, ale by pod progiem domu, który formalnie jest jego własnością, wieść żywot ascety. Aleksy odmawia sobie wszelkich wygód, całkowicie skupiony na modlitwie, nie potrzebuje niczego więcej. Zadowala się resztkami, jakie słudzy wyrzucają ze stołu jego ojca, starymi łachmanami i kawałkiem miejsca, gdzieś pod schodami. W milczeniu cierpi głód, zimo i wszelkie upokorzenia. Jego życie jest przykładem skrajnej ascezy. Fakt, że św. Aleksy żebrze pod drzwiami ojcowskiego domu, ma służyć podkreśleniu jego poświęcenia. Każdego dnia widzi, z czego zrezygnował. Mógłby być panem całego tego bogactwa, a zadowala się jego resztkami.

Droga do świętości, jaką obrał św. Franciszek, jest nieco inna. Choć sporo tu analogii, sama idea pojmowania życia doczesnego znacznie się różni. Podobnie jak św. Aleksy, św. również Franciszek pochodził z bardzo zamożnej rodziny i także wyrzekł się tego wcześniejszego dostatniego życia na rzecz pokory i ubóstwa. Oczywiście św. Franciszek też pojmuje życie doczesne jako drogę do Boga, ale nie szuka w nim cierpienia, lecz radości oraz piękna. Wielbi Boga poprzez uwielbienie Jego dzieł. Jego wiara jest przepełniona miłością do bliźnich i całej przyrody. O ile wiara św. Aleksego jest samotna, o tyle św. Franciszek wychodzi do ludzi, jest gotów nieść im pomoc, otwiera się na ich problemy. Św. Aleksy oczywiście wielbi Boga i modli się za swoich bliźnich, fizycznie znajduje się pomiędzy nimi, ale nie szuka z nimi bliższego kontaktu.

Pozornie wydaje się, że różnice w postawie św. Franciszka i św. Aleksego są bardzo duże, że zupełnie inaczej postrzegali świat i wyznawali inne ideały. Jednak warto przyjrzeć się licznym podobieństwom obu modeli świętości. Przede wszystkim obaj święci podporządkowali swoje życie Bogu, ich postępowanie wynikało z pobożności i pragnienia zbawienia. Życie doczesne pojmowali jako środek do połączenia się z Bogiem, prawdziwym i oczekiwanym szczęściem była śmierć, stanowiąca koniec ziemskiego cierpienia. Dotyczy to również św. Franciszka - to iż kochał życie, że zachwycał się jego pięknem i odnajdywał w nim wiele powodów do radości, nie zmienia faktu, że dopiero śmierć oznaczała dla niego prawdziwe, bo wieczne, szczęście przy Bogu.

Obie postawy charakteryzowały się dobrowolnym ubóstwem, choć idea leżąca u ich podłoża jest nieco inna. Św. Aleksy wyrzekł się bogactwa, by umartwiać ciało, poświęcić swe cierpienie Bogu, dla św. Franciszka ubóstwo było z kolei wyrazem miłości do Boga i bliźniego. Nie potrzebował on szczególnych dóbr materialnych, by być szczęśliwy. Także życie w celibacie łączy obu świętych, podobnie jak staranie, by jak najdoskonalej wypełnić Boże nakazy, choć każdy z nich nieco inaczej te nakazy rozumiał.

Jak wskazują podania o obu świętych, każdy na swój sposób wielbił Boga, ale obaj się Bogu podobali, obie drogi były właściwe, czego przejawem miały być cuda, jakie się za ich sprawą dokonywały. Boża interwencja ma stanowić widomy dla ludzi znak, że takie postępowanie jest Mu miłe.