„Apokalipsa” św. Jana, „Piosenka o końcu świata” Czesława Miłosza - porównanie wizji końca świata w utworach

Wiersz Czesława Miłosza pt.: „Piosenka o końcu świata” nawiązuje w treści do „Apokalipsy” św. Jana, jednak nie powtarza motywów zawartych w „Objawieniu”. Jest on polemiką z zawartymi w Biblii wizjami i przedstawia inną wersję wydarzenia.

Jak wiadomo, „Apokalipsa” przedstawia dzień Sądu Ostatecznego. W dość ponurych barwach Ewangelista nakreśla obraz nadejścia wielkich kataklizmów, nieszczęść i plag, pogrążających ziemię w ogniu i doprowadzających do jej totalnego zniszczenia. Ludzie, którzy postępowali według przykazań, zamieszkają w Nowym Jeruzalem, niesprawiedliwych zaś pochłonie otchłań utożsamiana z piekłem.

Św. Jan opowiada nam więc o końcu świata, który ma być kresem dotychczasowego istnienia planety. Po dniu Sądu nic nie pozostanie, gdyż aby powstało nowe królestwo Boże, stary świat musi zostać doszczętnie zniszczony.

Inaczej Miłosz. W „Piosence o końcu świata” nie dostrzeżemy trzęsień ziemi, plagi szarańczy ani deszczu meteorytów. Mamy za to opis pogodnego, niczym nie wyróżniającego się dnia, w którym każdy wypełnia powierzone mu prace, a wszystko toczy się w sposób najzwyklejszy, najbardziej naturalny.

Już sam tytuł zaciekawia - piosenka kojarzy się przecież z czymś wesołym, niemal beztroskim, a przynajmniej niepodejmującym ważkich tematów. Poeta nadaje taki tytuł swojemu wierszowi, mimo iż mówić on będzie o końcu świata, a więc wydarzeniu granicznym. Ten kontrast wskazuje czytelnikom, iż wizja Sądnego Dnia nie będzie tożsama z apokaliptyczną, że znajdziemy tutaj jakiś rozdźwięk pomiędzy wizją Miłosza i św. Jana.

Istotnie, cztery nieregularne zwrotki mówią o zdarzeniach, które nie mają nic wspólnego z przedstawionymi u św. Jana tragicznymi wydarzeniami. Widzimy, że:

„Pszczoła krąży nad kwiatem nasturcji,
Rybak naprawia błyszczącą sieć.
Skaczą w morzu wesołe delfiny
Młode wróble czepiają się rynny
I wąż ma złotą skórę, jak powinien mieć”.

Wszystko wygląda tak, jakby był to zwyczajny dzień, jeden z tysiąca w życiu każdego z nas. Nie ma żadnej anomalii, równowaga natury nie zostaje zachwiana („[...] wąż ma złotą skórę, jak powinien mieć”). Ciąg obrazów, które nie są wyraźnie powiązane ze sobą, a jedynie wskazują na podobną - dość „lekką” atmosferę - bardziej przypomina urywane wspomnienia albo luźne skojarzenia. Do opisu obrazu wdziera się nawet nuta sielskości, kiedy:

„Dźwięk skrzypiec w powietrzu trwa
I noc gwiaździstą odmyka”.

Dopiero trzecia zwrotka literalnie porusza temat końca świata. Dowiadujemy się, że daremnie ludzie oczekiwali pożogi, katastrof i klęsk. Ci, którzy spodziewali się takiego finału, są teraz „zawiedzeni”. Widocznie przygotowywali się na inny obrót spraw, układali sobie w głowie pewien schemat, który teraz został zaburzony. Nie mogą oni pojąć, w jaki sposób może następować koniec świata, skoro wciąż „trzmiel nawiedza różę” i „dzieci różowe się rodzą”.

Czwarta zwrotka opowiada o staruszku, który mógłby zostać prorokiem, ale „ma inne zajęcie”. Tutaj także widzimy „odpatetyzowanie” roli świętego, wybranego przez Boga do głoszenia Jego słów. Staruszek nie jest prorokiem, gdyż „przewiązuje pomidory”, zajmuje się więc pracą typowo świecką, na wskroś zwyczajną. Jednak to on wydaje się najbardziej świadomy spośród całego tłumu ludzi oczekujących niesamowitych wydarzeń. Dlatego powtarza, że: „Innego końca świata nie będzie”. Jaki więc świat się kończy, jeśli wszystko pozostaje na swoim miejscu i toczy się swoim zwykłym rytmem?

Dochodzimy zatem do zasadniczej kwestii, na której pragnął skupić się Miłosz. Koniec świata nie ma nic wspólnego z globalnym zniszczeniem. Nie jest tak spektakularny jak ten opisywany w „Apokalipsie”. Czasami możemy go nawet nie zauważyć, chociaż dzieje się obok nas, każda mijająca chwila jest bowiem śmiercią jakiejś części świata i naszego życia. Czas przemija i także my zmieniamy się z sekundy na sekundę, jednak znaczy to również, że w okamgnieniu się odradzamy. Chciałoby się zacytować Wisławę Szymborską i jej słynne „Nic dwa razy się nie zdarza”, które zdaje się potwierdzać Miłosz.

Inna interpretacja dotyczyć mogłaby bardziej prywatnego rodzaju apokalipsy. Dla każdego bowiem jakieś przełomowe i przykre wydarzenie, np. śmierć kogoś bliskiego, rozstanie czy inna tragedia mogą być przysłowiowym końcem świata. Czyjeś życie nigdy już nie będzie takie samo, a mimo to:

„Kobiety idą polem pod parasolkami,
Pijak zasypia na brzegu trawnika,
Nawołują na ulicy sprzedawcy warzywa
I łódka z żółtym żaglem do wyspy podpływa” -

życie pozostałych ludzi toczy się dalej. Staruszek, który wiele przeżył i z pewnością ma mnóstwo doświadczenia, jest tego świadomy.

Podsumowując - „Piosenka o końcu świata” Miłosza jest przewrotną, polemizującą z wizją św. Jana interpretacją Apokalipsy. Z pewnością się do niej odnosi i czerpie z jej bogatej symboliki, jednak problem końca ludzkości i samej śmierci traktuje całkowicie inaczej. Poeta zwraca uwagę na stałą obecność szeroko pojętego „końca” w naszym życiu. Nie wymaga on wielkich, szokujących zapowiedzi, huków trąb i wielkich znaków, gdyż jest integralną częścią naszego istnienia.