Eliza Orzeszkowa „Tadeusz” - opracowanie utworu

W noweli zatytułowanej „Tadeusz” Eliza Orzeszkowa porusza charakterystyczną dla swej twórczości tematykę codziennego życia ludzi bezbronnych wobec panujących warunków społecznych i doświadczanych przez los z ich powodu. W tym przypadku opowiada o rodzinie ubogich chłopów, czyniąc osią konstrukcyjną całego utworu wątek dziecięcy, który z racji opowiadania o istotach bezbronnych na wszelkich możliwych płaszczyznach egzystencji znalazł wśród jej opowiadań miejsce szczególne.

Nowela została opatrzona podtytułem „Obrazek wiejski”, który sugeruje lekką treść utworu i jego szkicowy, nastawiony na wrażenia estetyczne charakter. Jego treść okaże się jednak tragiczna, dzięki czemu podtytuł nabierze ironicznego, w pewnym sensie nawet oskarżycielskiego tonu wobec uwarunkowań społecznych, które złożyły się na opisaną tutaj historię.

Jej głównym bohaterem jest tytułowy Tadeusz - dwuletni, długo wyczekiwany synek Chwedory i Klemensa zatrudnionych przy pracach gospodarskich w pobliskim dworze. Narrator opisuje chłopca jako „anioła pokoju”, jego pojawienie się zmieniło bowiem diametralnie stosunki panujące pomiędzy rodzicami, wprowadzając w nie prawdziwą miłość, wzajemny szacunek i czułość, ojciec porzucił również przywiązanie do trunków, pragnąc podziękować w ten sposób Opatrzności, która zesłała mu męskiego potomka. W utworze opisany został zwykły, powszedni dzień chłopskiej rodziny, jego akcja rozpoczyna się więc wczesnym rankiem, kiedy Klemens wyrusza do pracy przy oraniu pola pewnego bogatego gospodarza, zaś Chwedora budzi i karmi synka przed wyjściem do dworu, gdzie ma pielić ogród.

Wplecione w akcję dygresje z mistrzowską dyskrecją odmalowują tryb życia, zwyczaje i emocje panujące w rodzinie - w drodze do dworu Chwedora przystaje przed kapliczką Najświętszej Panny, by jak co dzień podziękować za syna i poprosić dla niego o błogosławieństwo; po chwili oboje dostrzegają pracującego w polu Klemensa, Tadzio wyrywa się więc z rąk matki i pędzi do ojca, doczekawszy się w jego ramionach najczulszych uścisków i pocałunków. 

Kluczowa dla całego utworu scena rozgrywa się w dworskim ogrodzie. Chwedora rozpoczyna pielenie grządek z kwiatami i pochłonięta pracą traci z oczu synka, który czyniąc zadość swojej pasji poznawczej biega po całej okolicy, przygląda się ptaszkom, podjada polne owoce i zrywa pachnące roślinki. Dociera do ogrodowej sadzawki, która stanie się przyczyną dramatu ubogiej chłopskiej rodziny - chłopiec wpada do wody i tonie, nie wydawszy najmniejszego nawet krzyku. Świat wokoło jest niemy wobec tego wydarzenia - chłopki pracują nadal przy grządkach, nieopodal sadzawki dworskie panny zbierają kwiaty, a korona na głowie gipsowej Matki Boskiej z przydrożnej kapliczki pozostaje niewzruszona w swojej wspaniałości…

Nie wplatając w tekst żadnego literalnego oskarżenia Orzeszkowa formułuje je właśnie w taki niemy, a przez to tym bardziej wstrząsający i wymowny sposób. Dramat chłopskiej rodziny rozgrywa się bez echa, nie mąci spokoju natury, Opatrzności, a tym bardziej panien spędzających miło czas na zrywaniu kwiatków. Chwedora jeszcze nie wie, że właśnie traci największe szczęście swojego życia, jest bowiem zajęta ciężką pracą, która ma zapewnić przetrwanie jej rodzinie. Oskarżony zostaje więc system społeczny, w którym jedni spędzają czas na beztroskim próżniactwie, zaś drudzy z powodu ciężkiej pracy zaniedbują rodzinę, nie doczekawszy się żadnego wsparcia, żadnej, nawet najmniejszej pomocy w ich obowiązkach. Ci najbiedniejsi, najbardziej bezbronni, są w świecie Orzeszkowej zupełnie osamotnieni - ich nieszczęściem nie przejmuje się nawet Opatrzność.