George Orwell „Rok 1984” - opracowanie książki

George Orwell rozpoczął pisanie najpopularniejszego ze swoich utworów - powieści pt.: „Rok 1984” - na krótko przed swoją śmiercią, leżąc już w szpitalu z powodu postępującej gruźlicy. Tytuł książki wziął się z przestawienia cyfr roku, w jakim rzeczywiście powstała (1948), zaś jej treść odnosiła się do aktualnej wówczas sytuacji politycznej, która niepokoiła pisarza i dawała podstawy do katastroficznych wizji przyszłości. Na ich podstawie pisarz skonstruował jedną z najbardziej przemawiających do wyobraźni, najznakomitszych antyutopii XX wieku, korzystając z konwencji gatunku, jaki od zawsze służył do komentowania sytuacji politycznej i prezentacji rozmaitych koncepcji społeczeństwa idealnego bądź jego przeciwieństwa, niemożliwych do realizacji w rzeczywistości. Wizja Orwella w hiperbolicznym zwierciadle przedstawiała zagrożenia płynące ze wzmacniania się systemów totalitarnych, które po II wojnie światowej odgrywały coraz poważniejszą rolę na arenie międzynarodowej.

Akcja powieści toczy się w Oceanii - ogromnym imperium złożonym z dawnej Wielkiej Brytanii, obu Ameryk, Australii, Południowej Afryki i Oceanii. Pozostała część świata pozostaje pod kontrolą dwóch innych mocarstw, Eurazji i Wschódazji, z którymi Oceania toczy nieustanne wojny o panowanie nad spornymi terenami w Afryce Północnej i na Bliskim Wschodzie. 

Społeczeństwo ogromnego totalitarnego państwa dzieli się na trzy kasty - najwyższych, posiadających największe uprawnienia i przywileje urzędników Partii Wewnętrznej (2% populacji), urzędników Partii Zewnętrznej, dbających o przestrzeganie praw i regulaminów wśród reszty obywateli (13% populacji) oraz tzw. proli (od sformułowania „proletariusz”) stanowiących bezkształtną, nieistotną dla rządzących masę robotników, porównywanych z bezmyślnymi zwierzętami (85% populacji). Kasta urzędnicza działa w ramach czterech ministerstw: Pokoju, Prawdy, Obfitości i Miłości, które zajmują się prowadzeniem wojen, propagandą, szykanowaniem obywateli i utrzymywaniem ich w stanie permanentnego, choć znośnego ubóstwa. 

Każdy krok mieszkańców Oceanii śledzą wszechobecne „teleekrany”, dzięki którym wszelkie objawy myślenia lub czynności wrogich totalitarnemu ustrojowi są natychmiast poddawane karze. Jej wymiarem najwyższym jest tzw. „ewaporacja” polegająca na fizycznej egzekucji niebezpiecznej jednostki, a następnie wymazaniu wszelkich możliwych śladów jej istnienia z dokumentów, gazet, telewizji itd. Stosunkowo największą swobodą cieszą się prole, uważani za bezmyślnych i niegroźnych, toteż w ich dzielnicach znajduje się najmniej teleekranów i nie są im zabronione tak niebezpieczne uczucia, jak miłość, czy lojalność wobec drugiego człowieka. I tutaj sięga jednak kontrola ze strony urzędników Partii Zewnętrznej, których zadaniem jest wyłapywanie elementów inteligentnych i zdolnych do samodzielnego myślenia, a przez to stanowiących zagrożenie dla systemu. 

Główny bohater powieści - Winston Smith - jest urzędnikiem Ministerstwa Prawdy, zajmuje się więc wprowadzaniem ciągłych poprawek do prasy i innych mediów. Będąc już dojrzałym człowiekiem zaczyna zastanawiać się nad sensem świata, jaki go otacza, odkrywając jego zakłamanie i tyranię tłamszącą wszelkie przejawy wolności jednostki. Katalizatorem jego buntu okazuje się również „nielegalne” uczucie do Julii, pracownicy Ministerstwa, która popiera rozbudzone w Winstonie pragnienie dotarcia do prawdy i zdemaskowania Wielkiego Brata. W finale utworu główny bohater ponosi klęskę - zostaje schwytany i poddany dogłębnej indoktrynacji, w wyniku której zaczyna na powrót wierzyć we wszystkie kłamstwa Partii i dopuszcza się zdrady ukochanej kobiety. W świecie Orwella jednostka okazuje się za słaba, by samodzielnie przeciwstawić się potężnemu systemowi rozciągającemu sferę swoich wpływów na każdą praktycznie sferę życia człowieka. 

W postaci nowoczesnej hiperboli pisarz ukazał schemat działania każdej ideologii totalitarnej, opierający się na kłamstwie, stałej kontroli i utrzymywaniu społeczeństwa w przekonaniu o nieustannym zagrożeniu ze strony zewnętrznego wroga, które uprawomocnia paranoiczną dbałość o podporządkowanie i lojalność obywateli. Każdy z tych systemów kreuje bardzo wąską klasę rządzącą, od której decyzji zależą losy całego społeczeństwa, najczęściej biernego, stłamszonego ciągłymi represjami i pragnącego wierzyć w forsowane przez propagandę ideały. Bunt pojedynczego człowieka nie ma w takich warunkach znaczenia, nie jest bowiem w stanie naruszyć stabilnych, nieustannie wzmacnianych podstaw totalitarnego więzienia. „Rok 1984” możemy więc rozumieć jako przestrogę przed dopuszczeniem do głosu komunistycznych ideologów, którzy w rzeczy samej stali się w drugiej połowie XX wieku siłą o ogromnej skali rażenia, zniesionej dopiero powszechnym powstaniem całej Europy Wschodniej pod koniec lat 90-tych.