Topos Ojczyzny-okrętu - opracowanie, geneza, przykłady z literatury

Topos ojczyzny-okrętu po raz pierwszy w literaturze pojawił się w starożytności w wierszu Horacego pod tytułem „Ojczyzna okrętem”. To właśnie ten motyw przywrócił do życia Piotr Skarga, naczelny kaznodzieja dworu królewskiego w czasach renesansu. Dzięki toposowi ojczyzny-okrętu ukazał aktualną sytuację Rzeczypospolitej, która chyliła się ku upadkowi.

Topos ten pojawia się w słynnych kazaniach sejmowych Skargi (niewygłoszonych za jego czasów w sejmie, do którego były adresowane), a dokładniej w kazaniu wtórym – „O miłości ku ojczyźnie i o pierwszej chorobie Rzeczypospolitej, która jest z nieżyczliwości ku ojczyźnie”. Skarga pisze „Gdy okręt tonie, a wiatry go przewracają, głupi tłomoczki i skrzynki swoje opatruje i na nich leży, a do obrony okrętu nie idzie, i mniema, że się sam miłuje, a on się sam gubi. Bo gdy okręt obrony nie ma, i on ze wszystkim, co zebrał, utonąć musi”.

Ojczyzna jest okrętem, którego trzeba ratować, trzeba ją bronić przed wszelkim złem, nawet za cenę swojego zdrowia i życia, bo tego żałować ojczyźnie nie wolno. Skarga przypomina, że ojczyzna dała swoim obywatelom wiele dobrego – urodziła, wychowała, utrzymała. Teraz jest czas na to, aby się jej odwdzięczyć swoją pomocą. To ona obroniła ludzi przed herezją, jest ostoją narodowych tradycji i wartości. Należy się jej szacunek. Ojczyzna to okręt, który płynie po morzu chorób, jakie nią miotają na wszystkie strony (herezja, zdrada, zazdrość, niezgoda, zawiść). Okręt ten niesie w sobie wszystko: obywateli, wszelkie dobrodziejstwa, jakimi obdarowała swoich mieszkańców. Okręt-ojczyzna ochrania nas przed złem.

„W tym okręcie macie syny, dzieci, żony, imienia, skarby i wszystko, w czym się kochacie (…). Nie dajcie im tonąć, a zmiłujcie się nad krwią swoją, nad ludem i bracią swoją, nie tylko majętnością, ale i zdrowiem własnym im usługujcie, wy, którzyście je pod swój rząd i opiekę wzięli”. Skarga podaje również egzemplum z Biblii. Miłować ojczyznę nakazywał sam Jezus Chrystus. Miłość do tonącego okrętu, jakim jest nasza ojczyzna, to zapłata obywateli za jej dobra. Ojczyznę trzeba uświęcać, bo jest to sacrum najważniejsze, najistotniejsze. Ojczyzna to magazyn wszystkich wartości, jakie kształtują człowieka, jego charakter.

Kolejnym utworem, w którym występuje topos ojczyzny-okrętu jest wiersz Horacego pod tytułem „Ojczyzna okrętem”. Ojczyzna rzymskiego poety lirycznego przyrównana jest do okrętu, który pomimo zadanych mu ciosów, płynie dalej, nie zważając na przeszkody. Okręt ten jest niezniszczalny, jak Imperium Rzymskie, które zawsze musi liczyć tylko na siebie. Rzym nie mógł pozwolić sobie na upadek. Horacy pisze, że Rzym nigdy nie, poniesie klęski, chociażby był niezwykle osłabiony atakami, jakie nieustannie na niego spadają, nie podda się bez walki. Pomimo napaści i zdrad, powstanie przeciw wszystkim, bo jest niezależny, potężny.

Topos ojczyzny-okrętu był jednym z najbardziej charakterystycznych toposów mówiących o ojczyźnie w sposób jak najbardziej pozytywny. Ojczyzna to okręt, przystań wszystkich obywateli. W nim można znaleźć schronienie przed niebezpieczeństwami zagrażającymi wszystkim na zewnątrz. Okręt od wieków kojarzyć się może z bezpieczeństwem, azylem, potęgą, pewnością, nadzieją, ludzkim życiem. Ojczyzna-okręt to zbiór wszystkich podstawowych wartości i całej tradycji, jakie muszą zostać obronione. Okręt ten zawiera w sobie wszystko, co świadczy o jej mieszkańcach. Zatopienie okrętu może spowodować zatracenie wszystkiego – tradycji, wartości, podstaw. Dlatego potrzeba tego bronić.