Człowiek wobec śmierci, przemijania i miłości – wybrane przykłady z literatury i sztuki

Miłość, śmierć, przemijanie czasu czy ludzkiego życia – to najważniejsze z tematów, jakie poruszali artyści, tworzący dzieła sztuki, malarze, rzeźbiarze czy pisarze. Nie ma w tym zresztą nic zaskakującego – miłość czy śmierć towarzyszy każdemu człowiekowi,  każdy z nas był kiedyś zakochany, dorasta, starzeje się i niestety prędzej czy później przeżywa śmierć kogoś bliskiego.

Podobnie jak, na przykład, znakomity poeta polskiego renesansu, Jan Kochanowski, tworzący fraszki i satyry, czyli utwory łatwe i żartobliwe, a po śmierci swojej córki Urszuli – przelewający swoją boleść w treny. Cykl tych utworów to pożegnanie ze zmarła córką, opis jej zachowania, zalet, ale jednocześnie próba uporania się z niepowetowaną stratą. W „Trenach” Kochanowski wskazuje, że należy szukać oparcia w wartościach wyższych, nieprzemijających, a konkretnie w wierze w Boga, bo wszystko, co ziemskie, przemija. Nawet nie obejrzymy się, kiedy skończy się nasza młodość czy wiek dojrzały. Dlatego gromadzenie dóbr czy zabieganie o stanowiska nie ma, według Kochanowskiego, sensu. Z „Trenów” właśnie pochodzi słynne porównanie ludzi do „łątek”, kukiełek, które po zakończonym spektaklu chowane są do skrzyni. Tak samo dzieje się z człowiekiem – wydaje się, że odgrywa ważną rolę, jest centralną postacią jakiegoś dramatu, a nagle zapada kurtyna i wszystko się kończy.

Miłość jest ważnym wątkiem powieści Bolesława Prusa, zatytułowanej „Lalka”. Bogaty kupiec Stanisław Wokulski zakochuje się w pięknej i kapryśnej arystokratce, Izabeli Łąckiej. By zdobyć rękę ukochanej, Wokulski gotów jest na wiele poświęceń – kupuje kosztowne prezenty i stroje, nie szczędzi pieniędzy na charytatywne bale i przyjęcia, zaczyna nosić się jak wielki pan. Wszystko po to, by wkupić się do wyższych sfer. Pieniądze mają być do nich przepustką, bo z racji urodzenia i zawodu Wokulski ma utrudniony wstęp do arystokracji. Bohater rozumie, że chodzi tylko i wyłącznie o jego majątek i złości się, że trwoni pieniądze na bzdurne zachcianki, a mógłby je lepiej spożytkować; choćby pomóc warszawskiej biedocie, spośród której się wywodzi. Miłosna historia Wokulskiego nie ma happy endu – kupiec przekonuje się, że piękna panna bawi się jego uczuciami i nie potrafi nikogo pokochać. Bohater traci chęć do życia, próbuje popełnić samobójstwo. Jego dalsze losy nie są do końca znane.

O śmierci i przemijaniu opowiada wiersz Czesława Miłosza „Campo di Fiori”. Poeta opisuje obojętność ludzi wobec dramatu innych, podając przykład renesansowego włoskiego myśliciela Giordano Bruno, spalonego na stosie za przekonania oraz okupowanej Warszawy i powstania w getcie. Bruno płonie na stosie w centrum Rzymu, na Campo di Fiori. Egzekucja przyciąga tłumy ciekawskich, którzy natychmiast po zagaśnięciu stosu idą pić do karczmy. Wcześniej, kiedy jeszcze ogień płonie, w najlepsze trwa handel, kupcy sprzedają swoje towary. W okupowanej Warszawie trwa powstanie w getcie, słychać wystrzały karabinowe, czuć swąd spalenizny, w powietrzu wirują płatki popiołu, zaś za murem, gdzie rozstawiono karuzelę, po stronie aryjskiej, bawi się wesoły tłum, rozbrzmiewa muzyka i głośny śmiech. Miłosz podkreśla samotność umierania, samotność tych, którzy odchodzą.

O przemijaniu i śmierci traktuje także obraz Petera Bruegla pt.: „Upadek Ikara” oraz opowiadanie „Ikar” napisane przez Jarosława Iwaszkiewicza. Oba utwory za punkt wyjścia przyjmują starożytny mit o człowieku, który nauczył się latać, ale na swoje nieszczęście wzbił się zbyt wysoko w niebo – słońce stopiło wosk, którym przymocowane były pióra, Ikar wpadł do morza i zginął. Na obrazie Bruegla Ikara nie widać – z wody wystają nogi, wokół unoszą się pióra. Wieśniak pracujący w polu, rybak wyciągający sieci czy pasterz nie zdają sobie sprawy, że przed chwilą tuż obok nich rozegrał się dramat. Nie zwrócili na to uwagi, nie widzieli upadku Ikara.

Z kolei Iwaszkiewicz opowiada o przypadkowo złapanym przez Niemców młodym chłopaku, który zaczytał się i wszedł prosto pod koła auta gestapo, niemieckiej tajnej policji. W czasie tego incydentu na Krakowskim Przedmieściu był tłum ludzi, ale nikt niczego nie widział, każdy zajęty był własnymi sprawami. Ikar i Michaś – chłopiec z opowiadania Iwaszkiewicza – zginęli, bo bezgranicznie poświęcili się swojej pasji.