Franz Kafka „Proces” - uniwersalizm „Procesu” Franza Kafki. Opracowanie

„Proces” Franza Kafki to utwór o wielu znaczeniach, dzięki temu przez lata pozostaje aktualny. Dziwna historia oskarżenia i skazania Józefa K. jest metaforą ludzkiego życia, ukazuje sytuację człowieka zagubionego w świecie. Dotyczy więc tematyki egzystencjalnej. Przejścia związane z procesem mają duży wpływ na psychikę bohatera, toteż „Proces” można odczytywać też w kategoriach psychologicznych, jako utwór o dojrzewaniu i odkrywaniu tożsamości.

Uniwersalny charakter utworu wynika z jego metaforycznego odczytania. „Proces” nie jest tylko historią pewnego zdarzenia, ale uogólnionym obrazem ludzkiego życia. Kafka wyraźnie odwołuje się do filozofii egzystencjalnej, według której człowiek skazany był na wieczną niepewność swojego losu oraz nieustanny lęk przed śmiercią. Życie ludzkie to życie z wyrokiem, a świadomość nieuchronności śmierci czyni je absurdalnym. Proces, toczący się przeciwko Józefowi K., jest takim właśnie pasmem absurdów, prowadzącym do nieuniknionej śmierci. Wyrok nie jest wynikiem postępowania sądowego, nikt nie próbuje udowodnić winy oskarżonego, nikt nie stawia mu zarzutów. Józef K. jest skazany na śmierć od chwili aresztowania i żadne działania nie są w stanie tego zmienić. Tak właśnie widzieli ludzki los egzystencjaliści, człowiek przychodzi na świat i od początku jest skazany na śmierć, niezależnie od tego jak postąpi, czy będzie winny czy nie. Co więcej, śmierć może na niego spaść w każdej chwili, bez uprzedzenia.

Problem kary i winy to również zagadnienie o uniwersalnym charakterze, często poruszane w literaturze. U Kafki nie jest to kwestia łatwa do rozstrzygnięcia, świat nie jest czarno-biały. Józef K. jest jednocześnie winny i niewinny. Na początku bohater nie ma wątpliwości, że oskarżenie jest wynikiem jakiejś pomyłki: „Wnioskuję to z tego, że jestem wprawdzie oskarżony, ale nie mogę znaleźć najmniejszej winy, o którą można mnie było oskarżyć”. I faktycznie sąd niczego mu nie udowadnia, nie przedstawia nawet zarzutów, które doprowadziły do aresztowania, co nie przeszkadza mu uznać oskarżonego winnym. Ale czy brak dowodów, nawet brak zbrodni sprawia, że człowiek jest niewinny? Proces skłania Józefa K. do szczerego rachunku sumienia. Analizując swoje życie, dostrzega w nim wiele błędów i grzechów.

Patrząc na siebie z innej perspektywy, traci to niezachwiane poczucie niewinności. Co ma sobie do zarzucenia? Prawdopodobnie to, że nie wykorzystał życia, jak należy. Obrał drogę łatwą i egoistyczną. W wieku 30 lat Józef K. pozostaje człowiekiem całkiem samotnym, odciął się od swojej rodziny i nie założył własnej. Nie ma w życiu nikogo bliskiego. Wszystko, co osiągnął, sprowadza się do jego pozycji zawodowej. Wiódł dość wygodne i puste życie, którego treścią była ambicja, awans i pieniądze. Oczywiście w obliczu sądu nie jest to żadne przestępstwo, a jednak umierając, bohater czuje przede wszystkim wstyd. A wstyd jest reakcją na winę. Idąc na śmierć, dokonuje ostatniego rachunku sumienia: „Zawsze pragnąłem dwudziestoma rękami naraz chwytać świat, i to nawet dla niesłusznego celu. To było mylne [...]. Jestem wdzięczny za to, że dano mi na tę drogę tych półniemych, nic nie rozumiejących panów i że mnie samemu pozostawiono, abym powiedział sobie o tym, co nieuchronne”.

„Proces” ukazuje też niebezpieczeństwa płynące z totalitarnej władzy ogarniającej wszystkie dziedziny życia społecznego. Rozbudowany system sądowniczy wcale nie gwarantuje sprawiedliwości. Przeciwnie, autor ukazuje, w jaki sposób ludzie, uwikłani w aparat władzy, dopuszczają się nadużyć. Adwokaci, sędziowie, funkcjonariusze, nawet ludzie, którzy tylko wynajmują swoje mieszkania na potrzeby przesłuchań, wszyscy motywowani są strachem. Każdy boi się zbuntować przeciwko władzy, która jest wszechmocna. Nikt nie chce się narazić, dlatego funkcjonariusze wykonują wszelkie rozkazy, aresztują i mordują każdego, kto zostanie im wskazany, bez moralnej oceny takiego postępowania. 

Odczytanie parabolicznego znaczenia powieści ułatwia jej konstrukcja. Liczne uproszczenia na płaszczyźnie fabularnej wskazują na jej metaforyczny sens. Postać Józefa K. jest scharakteryzowana dość powierzchownie. Jest on urzędnikiem jakiegoś banku w bliżej nieokreślonym miejscu i czasie. Główny bohater jest kreowany na tzw. everymana, czyli każdego. Czytelnik z łatwością może się z nim utożsamić i wczuć w jego sytuację. Utwór wzbudza lęk, lubimy myśleć, że kara jest konsekwencją winy i jeśli będziemy zachowywać się moralnie, poprawnie, nie dotknie nas żadne nieszczęście.