Eliza Orzeszkowa „Nad Niemnem”, „Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza - interpretacja i analiza porównawcza

Powieść „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej i epopeję „Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza łączy wiele elementów wspólnych, wykorzystanych w podobny sposób. Są też motywy zastosowane odmiennie, ale jest ich zdecydowanie mniej. Podstawowa różnica formalna polega na przynależności gatunkowej: „Pan Tadeusz” to wierszowana epopeja, utwór Elizy Orzeszkowej jest powieścią, napisaną prozą.

Przechodząc do podobieństw – akcja obu utworów dzieje się na Litwie, choć oczywiście dzieli je potężna różnica czasowa, około 80 lat. „Nad Niemnem” opisuje sytuację w kraju w ćwierć wieku po przegranym powstaniu styczniowym. W „Panu Tadeuszu”  bohaterowie szykują się na nadejście wojsk napoleońskich, wiążąc z nimi nadzieje na odzyskanie przez Polskę niepodległości.

Oba utwory zaczynają się od opisu dworów. „Pan Tadeusz” od obrazu dworu i zabudowań Soplicowa, jedną z pierwszych scen „Nad Niemnem” rozpoczyna opis posiadłości w Korczynie. Oba utwory obfitują w opisy przyrody, pełni ona ważną rolę w „Nad Niemnem” – przez stosunek do  przyrody określani i charakteryzowani są bohaterowie. Zarówno w powieści Orzeszkowej jak i w dziele Mickiewicza wiele miejsca poświęcono utrwaleniu piękna krajobrazu Litewszczyzny.

Bohaterami „Nad Niemnem” są dwie rodziny szlacheckie – Korczyńscy i Bohatyrowicze. Pierwsi są zamożniejsi, nie muszą pracować na roli. Drudzy to mieszkańcy zaścianka, utrzymują się z pracy własnych rąk. Zdecydowanie szczęśliwszą rodzinę tworzą Bohatyrowicze, mimo gorszej sytuacji materialnej, mają wielkie zamiłowanie do pracy, kultywują tradycję, umieją cieszyć się życiem.

Ród Korczyńskich rozproszył się. Korczyna pilnuje samotnie Benedykt, starając się nie dopuścić do tego, by majątek ojców wpadł w obce ręce. Konieczność walki o przetrwanie sprawiła, że mężczyzna zapomniał o ideałach młodości, o walce z Bohatyrowiczami w powstaniu styczniowym. Ideały przypomni ojcu dopiero Witold, nastoletni chłopak, optymista i pozytywista, wcielający w życie zasady pracy u podstaw.
 
W „Panu Tadeuszu” także odnajdujemy podział na dwór i zaścianek. Dwór to Soplicowo, to właśnie tam kultywuje się tradycje i dawne obyczaje. Szlachta z Soplicowa wspomina czasy przedrozbiorowe, okres, kiedy Polska była niepodległym państwem. W zaścianku, zamieszkanym przez Dobrzyńskich, panuje bałagan i bieda. Ich domy i gospodarstwa są zaniedbane i zapuszczone.

W obu utworach między przedstawicielami rodzin trwa konflikt – w „Nad Niemnem” Benedykt Korczyński czuje się przez Bohatyrowiczów okradany i wykorzystywany i wytacza im proces. W „Panu Tadeuszu” dwór w Soplicowie zostaje zdobyty przez zaściankową szlachtę, podburzoną przez Hrabiego.

Bohaterowie Elizy Orzeszkowej godzą się, kiedy Justyna Orzelska, krewna Korczyńskich, zaręcza się z Jankiem Bohatyrowiczem. W „Panu Tadeuszu” do zażegnania konfliktu doprowadza pojawienie się wspólnego wroga – oddziałów Moskali z majorem Płutem na czele. Dochodzi do regularnej bitwy a wreszcie zawieszenia broni, choć epopeja Mickiewicza, podobnie jak powieść Orzeszkowej, kończy się weselem, a właściwie dwoma weselami – Zosi i Tadeusza oraz Hrabiego i Telimeny.

Przesłanie obu utworów można określić w następujący sposób: tylko wspólne działanie, unikanie sporów i kłótni, może przynieść efekty, zapewnić dobrobyt i pomyślność. Rozumieją to młodzi bohaterowie „Nad Niemnem”: Justyna Orzelska, Jan Bohatyrowicz i Witold Korczyński oraz „Pana Tadeusza” – Zosia i Tadeusz.