Pozytywizm - praca u podstaw w pozytywizmie. Znaczenie hasła i jego wykorzystanie

Pozytywizm to okres w dziejach kultury polskiej, za którego początek przyjmuje się klęskę powstania styczniowego z 1863 r., a za koniec – połowę lat 90 XIX w. Program twórców, pisarzy i ideologów podporządkowany był ówczesnej sytuacji społecznej, ekonomicznej i politycznej kraju. Klęski kolejnych powstań ukazały bezsilność działań zbrojnych skierowanych przeciwko zaborcom. Zrozumiano, że siłą i walką niczego nie się wskóra, że należy jak najszybciej znaleźć nową drogę, by wyzwolić uciemiężony kraj, a skoro nie ma możliwości odzyskania pełnej suwerenności, trzeba ratować to, co pozostało. Stąd też hasła programowe propagowane na każdym kroku przez ideologów: konieczność pracy organicznej, pracy u podstaw, emancypacji kobiet oraz asymilacji Żydów.

Celem literatury stało się wychowanie i stworzenie świadomego i mądrego obywatela, niesienie „kaganka oświaty”. Dominowały utwory fabularne, bo w nich łatwiej było ukazać nurtujące autora problemy, wskazać drogi ich rozwiązania, zasygnalizować jakąś ważką sprawę. Przede wszystkim pozytywiści zauważyli, że nie tylko bogate mieszczaństwo, majętni ludzie, ale i biedni, żyjący w katastrofalnych warunkach, chłopi stanowią ważną część społeczeństwa. To przecież ich poparcie w kolejnym powstaniu mogło być decydujące, bo oni stanowili największy odsetek polskiego narodu – największy, ale i najbardziej zaniedbany. Stąd też hasło pracy u podstaw, głoszące konieczność edukacji tej fundamentalnej warstwy społecznej. Chodziło o uświadomienie chłopów o ich prawie do godnego życia, prawie do odwołania się do sądu, do sprawiedliwych wyroków, do nauki, płacy czy  prawa do decydowania o losie swoim i najbliższych. Główne założenia hasła przedstawili m.in. Aleksander Świętochowski i Mikulski w cyklu artykułów „Praca u podstaw” z 1873 r. ukazujących się w „Przeglądzie Tygodniowym”.

Problem konieczności pracy u podstaw przedstawiany był na różne sposoby przez ówczesnych pisarzy. Przede wszystkim pojawiał się w nowelach, ale także jako jeden z wątków powieści (np. w „Nad Niemnem” Orzeszkowej, czy w „Lalce” Prusa). Twórczość Sienkiewicza z lat 70. to cały szereg krótkich form prozaicznych traktujących o potrzebie edukacji i szerzenia oświaty warstw najuboższych. „Szkice węglem” przynoszą nam obraz nieświadomego, zacofanego chłopa, który jest przekonany, że pisarz gminny może zadecydować o jego losie. Sienkiewicz dobitnie ukazuje ogromną ciemnotę najuboższych, krytykuje również ziemiaństwo, które po uwłaszczeniu zupełnie przestało interesować się losem wsi. Z kolei w „Jemiole” czy w „Janku Muzykancie” Sienkiewicz przedstawia los zaniedbanych, biednych dzieci, niemających szans na lepsze jutro, pozbawionych wsparcia i opieki dorosłych.

Również Bolesław Prus zabrał głos w dyskusji nad losem uzdolnionych, a egzystujących w skrajnych warunkach, dzieci. W „Antku” wykreował obraz chłopca, który pomimo zacofania i zabobonności otoczenia, rusza po trudach w świat, by zarobić na chleb i odciążyć schorowaną matkę. Z kolei Orzeszkowa w „ABC” przedstawia niestrudzoną w swych działaniach edukacyjnych kobietę, której ograniczające przepisy i pseudourzędnicy utrudniają pracę.

Działania polskich pozytywistów okazały się owocne. Odsetek analfabetyzmu w kraju znacznie się zmniejszył, zaczęło pojawiać się więcej ludzi chętnych do pomocy najuboższym, a kilkanaście lat później, w okresie zwanym Młodą Polską, to chłopi i ich życie stało się tematem głównym większości wybitnych utworów (np. „Chłopi” Reymonta).