Czy „Pinokio” jest książką o wychowaniu autorytarnym czy antyautorytarnym? - Carlo Collodi „Pinokio”

Pinokio to postać z powieści Carla Collodiego, która powstała w XIX wieku. Pozornie prosta opowieść o przygodach drewnianego chłopca, kryje w sobie przekaz skierowany nie tylko do dzieci. Utwór włoskiego pisarza przeznaczony jest dla młodych czytelników, jego moralizatorska wymowa ma służyć wychowaniu dzieci, wskazaniu im konsekwencji złego postępowania. Przykład Pinokia ma służyć nauce i wychowaniu.

Książka Collodiego liczy sobie ponad sto lat, od tamtej pory teoria wychowania znacznie się rozwinęła. Nastąpiło wyraźne odejście od obowiązującego wzorca autorytarnego na rzecz samorozwoju. Model autorytarny zakłada, że istnieje jeden pożądany wzorzec zachowań, a rolą wychowawcy jest wdrożyć go jednostkom. Wychowanie autorytarne polega więc na przedstawianiu gotowej wiedzy i odgórnym narzucaniu zachowań. Wychowawca jest tym, kto posiada autorytet, należy więc przyjąć jego oceny i postępować według jego wytycznych. W tym modelu uczeń, wychowanek jest raczej bierny, jego aktywność ogranicza się do przyswajania sobie wiedzy i umiejętności. Antyautorytarne wychowanie przeciwnie, wymaga współpracy między wychowawcą a wychowankiem. W wyniku tej interakcji powstaje nowa jakość. Rolą wychowawcy jest stworzyć warunki sprzyjające rozwojowi, tak, by uczeń sam mógł zdobyć wiedzę i wypracować swoje poglądy na rzeczywistość. Takie podejście pozwala na twórcze myślenie, ale obciąża też wychowanka większą odpowiedzialnością. Nie sposób jednoznacznie wartościować obu modeli, każdy z nich ma swe zalety i żaden nie jest doskonały, wydaje się, że idealne wychowanie powinno godzić oba elementy.

A w jaki sposób wychowywany był niesforny pajacyk z powieści Collodiego? Tu odpowiedź także nie jest jednoznaczna, ponieważ śledząc przygody Pinokia odnajdziemy przykłady zarówno autorytarnych jak i nieautorytarnych wychowawców.

Do tej pierwszej grupy trzeba zaliczyć dyrektora cyrku, który kupił Pinokia - osiołka, by czerpać korzyści z wykonywanych przez niego sztuczek. Nauczył drewnianego pajacyka, który wcześniej przemienił się w osła, przeskakiwać przez obręcz, a także stawać na tylnych nogach, a potem nawet tańczyć polkę i walca. Wszystko to wymusił na biednym Pinokiu kijem i marchewką, czyli prośbami i nagrodami oraz groźbami i biciem: „Dyrektor cyrku, prośbą i groźbą, wyuczył Pinokia tych wszystkim pięknych rzeczy, ale trzeba było trzech miesięcy wypełnionych lekcjami i uderzeniami rózgi tak mocnymi, że aż włos się jeżył”. Pinokio oczywiście nie był szczęśliwy, kiedy zmuszano go do robienia sztuczek wbrew jego woli, jednak silna ręka dyrektora cyrku nie pozostawiała mu wyboru. Kiedy Pinokio-osiołek zaczął kuleć i nie mógł już tańczyć, został po prostu sprzedany. Tak zakończyła się jego nieprzyjemna przygoda w cyrku.

Przykładów niautorytarnego wychowywania pajaca znajdziemy znacznie więcej. W taki sposób postępuje Gadający Świerszcz, który pojawia się w życiu chłopca kilkakrotnie. Zawsze po to, by wskazać mu właściwe postępowanie. Świerszcz nie chce niczego na chłopcu wymusić, ale przekonać go, że postępuje niewłaściwie. Kiedy Pinkio nie chce iść do szkoły, Świerszcz wyjaśnia mu, dlaczego nauka jest ważna i jakie są inne możliwości w tej sytuacji, np. terminowanie jakiegoś zawodu. Innym razem ostrzega go przed Lisem i Kotem i sugeruje powrót do domu, jednocześnie jako wychowawca stara się wyjaśnić, dlaczego Pinokio robi źle i jakie to może mieć konsekwencje. Decyzja jednak pozostaje w mocy chłopca, który nie słucha rad i w efekcie traci pieniądze.

Najlepszym przykładem wychowawcy antyautorytarnego w utworze jest postać Błękitnej Wróżki, która najpierw pełni rolę siostry, a potem matki. Wróżka traktuje Pinokia jak partnera. Nie akcentuje swojej przewagi, niczego nie wymusza. Jeśli chce go do czegoś nakłonić, np. wypicia gorzkiego lekarstwa, stara się go przekonać, pokazując mu, jako ostrzeżenie, trumnę. Innym razem zawiera partnerski układ, obiecując przemianę w zwykłego, chłopca z krwi i kości, w zamian za chodzenie do szkoły i pilną naukę. Wróżka stara się nauczyć Pinokia odpowiedzialności, udziela mu rad, ale pozostawia wolną wolę, podkreślając: „Teraz wszystko zależy od ciebie”. I choć życzy mu jak najlepiej, jeśli on zdecyduje postąpić źle, pozwala mu na to, ale też nie zwalnia od konsekwencji. Jej postawa jest konsekwentna i pełna cierpliwości. Mimo że od niej uciekał, pozwalała mu wrócić, kiedy znów jej potrzebował. Takie podejście wydaje się znacznie bardziej korzystne niż dość bezkrytyczna miłość Dżepetta, który również chciał jak najlepiej dla swego wychowanka, ale swoją pobłażliwością zachęcał go do kolejnych wybryków.

„Pinokio” to powieść o wychowaniu antyautorytarnym, ponieważ takich przykładów znajdziemy znacznie więcej, ale przede wszystkim dlatego, że zostały one ukazane w pozytywnym świetle. Co nie znaczy, że całkowicie bezkrytycznie. Zarówno  Świerszcz, Wróżka, jak i Dżepetto odnoszą liczne niepowodzenia. Świerszcz zostaje zabity młotkiem już na początku powieści, od Wróżki Pinokio ucieka, Dżepetta nie słucha i naraża go ciągle na cierpienia. Ale ostatecznie wychowawcy odnoszą pożądany skutek, Pinokio staje się posłusznym i pomocnym dzieckiem.