Maria Konopnicka „Mendel Gdański” - opracowanie utworu

„Mendel Gdański” to nowela Marii Konopnickiej, która napisana została w 1890 r. Z jej powstaniem wiąże się ciekawy epizod – o napisanie czegoś na temat mniejszości żydowskiej poprosiła Konopnicką Eliza Orzeszkowa – autorka rozprawy: „O Żydach i kwestii żydowskiej” (1882). Swoją prośbę umotywowała tym, że urodzona w Suwałkach poetka i pisarka była bardzo szanowana. Jej głos na pewno pomógłby poprawić sytuację Żydów w Polsce.

Pod koniec XIX w. sytuacja ludzi wyznania mojżeszowego była naprawdę trudna. Często spotykali się oni z przejawami dyskryminacji, co najczęściej wynikało z majętności Żydów. Zajmowali się oni głównie bankowością, handlem i lichwą (uznawaną za działanie niezgodne z chrześcijaństwem). Zatem mieli okazję, by zgromadzić większe lub mniejsze fortuny. Nie trzeba nikogo przekonywać, że biedne społeczeństwo patrzyło na nich wilkiem. W odpowiedzi na to Żydzi tworzyli zamknięte grupy i społeczeństwa w tzw. sztetlach, czyli miasteczkach żydowskich.

Na sprawę ludności wyznania mojżeszowego inaczej spoglądali pozytywiści, którzy dążyli do zasymilowania ich ze społeczeństwem. Poprzez to działanie chcieli utworzyć stabilne i niepodzielone społeczeństwo. Jednakże wzniosłe hasła pozytywistów nie spotkały się z przyjaznym odbiorem. Żydzi czuli się odcinani od swojej tożsamości, odczuwali asymilację jako akt przemocy pod ich adresem. Z czasem doprowadziło to do jeszcze głębszych podziałów, co skutkowało licznymi starciami i pogromami.

„Mendel Gdański” to opowieść o Żydzie, który od lat mieszkał w Warszawie. Mendel był zżyty ze swoimi sąsiadami i nie doświadczał żadnych przejawów agresji. Jednakże pewnego dnia jego wnuk powrócił do domu bez czapki zgubionej podczas ucieczki przed wyśmiewającym się z niego chłopcem. Następnie do domu głównego bohatera przychodzą ludzie, którzy przepowiadają nasilającą się nienawiść do Żydów. Taką osobą jest na pewno zegarmistrz. Mendel przeprowadził z nim rozmowę, ale dowiedział się tylko tyle, że Żydów mają bić za to, że są Żydami. Mężczyzna zarzucał ludziom wyznania mojżeszowego obcość, chytrość i krętactwo. Oczywiście Mendel próbował wyjaśnić zegarmistrzowi jego błąd, ale było to niemożliwe, przecież „Żyd zawsze Żydem…” Główny bohater opowiedział także historię swego imienia i nazwiska. Urodził się jako piętnasty, a „Gdański” miało oznaczać, że polski, ponieważ to miasto najbardziej kojarzyło się z Polską („wódka gdańska”, „kufer gdański”, „szafa gdańska” – tak naprawdę był to zabieg mający na celu zmylenie cenzury).

Dzień później do warsztatu przybył student, który potwierdził informacje o antyżydowskich nastrojach. Wkrótce pod dom Mendla nadciągnęły „żądne sprawiedliwości” tłumy. Z pomocą przyszły sąsiadki i przyniosły obraz Matki Boskiej. Agresorzy mieli nie atakować domów, jeśli widzieli w nich chrześcijańskie obrazy. Mendel jednak nie zgodził się i zaznaczył, że nie wstydzi się swego pochodzenia. Zachowanie takie rozsierdziło tłum, który zaczął rzucać kamieniami. Raniony został wnuczek Mendla, ale nie stało się nic więcej, ponieważ zainterweniował student i tłum oddalił się. Od tego czasu wielkie zmiany zaszły w sercu Mendla, z którego uleciała cała miłość, pielęgnowana przezeń od 67 lat – miłość do miejsca swego zamieszkania.

Uderzające w historii opisanej przez Marię Konopnicką jest to, że Mendel źle ocenił innych ludzi. Nie podejrzewał chrześcijan o łamanie praw swojej religii. Liczył na to, iż siwa głowa i niewinny wnuczek będą stanowiły ochronę przed nienawiścią. Oczywiście Mendel popełnił błąd. Tutaj nie chodziło o jakąkolwiek krzywdę, którą Żydzi mieliby wyrządzić chrześcijanom. Atak nastąpił, ponieważ byli oni obcy. Jednak świat przedstawiony przez Konopnicką nie jest zepsuty do szpiku kości. Pojawiają się ludzie chętnie niosący pomoc. Dla nich pochodzenie nie ma fundamentalnego znaczenia, oceniają człowieka po jego czynach.

Autorka w sposób bardzo dobitny ukazała poglądy sporej części społeczeństwa. Reprezentuje ją zegarmistrz, który przynosi wiadomość o pogromach. Czyni to mechanicznie, a kiedy ma uargumentować swoją niechęć do Żydów, odpowiada: „Żyd zawsze Żydem…” Mendel zupełnie nie przystaje do stereotypowych wyobrażeń o ludziach wyznania mojżeszowego. Nie jest dorobkiewiczem, nie zajmuje się bankowością lub lichwą. Konopnicka pokazuje w ten sposób, że takie schematyczne postrzeganie bardzo często jest błędne. Niestety jego potęga jest wielka – może porwać tłumy do agresywnych i pełnych przemocy wystąpień.

Mendel to człowiek doświadczony życiowo i bardzo mądry. Przez 67 lat umiłował Polskę i nazywał ją swoją ojczyzną. Okazało się jednak, że ludzka niechęć zniszczyła to uczucie. Takie zakończenie utworu pozwala wysnuć wniosek, iż dalsze pogłębianie podziałów będzie miało kiedyś katastrofalne i opłakane skutki.