Henryk Sienkiewicz „Potop” - charakterystyka szlachty

Henryk Sienkiewicz w ,,Potopie” przedstawił dwa oblicza polskiej szlachty. Pierwszy ukazuje szlachtę jako awanturników i egoistów nadmiernie często zaglądających do kieliszka. Często biesiadują do białego rana przy suto zastawionych stołach, wszczynają awantury, bezsensowne walki. Często też bez podania powodu zrywają sejmy, nie płacą podatków, poddają się bez walki, są nastawieni na zysk, dają sobą manipulować, posuwając się nawet do zdrady ojczyzny. Nie są w stanie porozumieć się między sobą, często się kłócą. Nie widzą przyszłości dla siebie i swojego państwa. Masowo przechodzą na stronę wroga, nie ma w nich krzty patriotyzmu, są sprzedajni i buńczuczni. 

Drugi natomiast pełen jest pozytywnych cech, ukazuje bowiem szlachtę jako rycerzy, którzy wsławiają się w bojach licznymi zwycięstwami, są honorowi, pełni chrześcijańskich wartości i zasad. Są oni gotowi do największych poświęceń, do walki na śmierć i życie, byle uratować swój kraj przed najazdem wroga. 

Cechuje ich wierność i lojalność, mądrość, pobożność i oddanie, do ostatniej kropli krwi chcą służyć krajowi. Umieją słuchać innych, mądrzejszych, potrafią przyznać się do błędu, są waleczni, odważni, honorowi. Nie trwonią pieniędzy na zabawy, uczty i kobiety. Są wierni sobie i wyznawanym zasadom, co ważniejsze, są wierni królowi. Nikt i nic nie jest w stanie przekonać ich, by przeszli na stronę wroga, łamiąc tym samym kodeks rycerski:

,,Przy królu naszym prawowitym (…) i przy miłej ojczyźnie stać będziemy! - zakrzyknął - dla nich żyć! dla nich umierać!".

Wielkim oddaniem dla ojczyzny przysłużył się Jan Onufry Zagłoba, który w chwilach ważnych dla narodu polskiego nie zawodził. Stawał się wtedy odważny, męski i bojowniczo nastawiony do wroga, co potwierdza jego wypowiedź:

,,Mości panowie! (…) w was ojczyzny nadzieja, a we mnie wasza, na wasz i na mnie cała Rzeczpospolita ma oczy obrócone! Ukażmyż jej, że niepróżno ręce wyciąga. Jak wy ode mnie męstwa i wiary, tak ja od was karności żądam i posłuszeństwa. Kto ma Boga i wiarę w sercu, ten przy nas stanie, moce niebieskie nas wesprą, i któż nam wtedy sprosta?! (…) Dla Boga, mości panowie! Proroctwa mnie wspierają! Zgody jeno, a pobijemy tych szelmów, pludrów, pończoszników (…). Bij, kto w Boga wierzy. Komu cnota i ojczyzna miła!".

Tak oto przedstawia się szlachta polska w ,,Potopie”. Z jednej strony warcholstwo, brak kręgosłupa moralnego, pijaństwo, bierność i skłonność do zdrady, z drugiej wiara w Boga, szacunek dla króla, odwaga i patriotyzm. Przedstawił więc Sienkiewicz całą paletę cech, jakimi odznaczała się szlachta polska w XVII wieku, od wspaniałych zalet po zasługujące na potępienie wady. Trudno jednak odmówić ukazanej szlachcie wyrazistości.