„Potop” - obraz Polaków w „Trylogii” Henryka Sienkiewicza

„Trylogia” Henryka Sienkiewicza szybko zyskała sławę dzieła stworzonego „ku pokrzepieniu serc” skupiając się na okresie militarnej i gospodarczej potęgi Rzeczypospolitej, której wspomnienie miało pocieszać Polaków pozbawionych własnego państwa. Wszystkie trzy powieści cyklu okazały się jednak ogromnie wartościowe nie tylko ze względu na swój aspekt rozrywkowo-przygodowy, ale przede wszystkim dzięki doskonałemu opracowaniu warstwy faktograficznej, na której kanwie Sienkiewicz stworzył dzieło wiernie relacjonujące realia XVII-wiecznej Polski.

Jednym z elementów opracowanych na podstawie wnikliwych studiów stał się opisany szczególnie barwnie w „Potopie” przekrój społeczeństwa polskiego z czasów najazdu Szwedów. Większość bohaterów wywodzi się co prawda ze szlachty lub arystokracji, nie zabrakło jednak również przedstawicieli ubogiej szlachty zagrodowej i zwykłych chłopów, których rola w ważnych wydarzeniach historycznych została bardzo wyraźnie zaznaczona. Jedną z najmocniej wyeksponowanych przez Sienkiewicza cech narodu jest więc jego zdolnośc do jednoczenia się w obliczu zagrożenia – do walki z najeźdźcami moblizują się przedstawiciele wszystkich warstw społecznych, stanowiąc na polu bitwy zgrany zespół bez względu na pochodzenie jego członków.

Rysę na jedności Polaków stanowi niesubordynowana i lekkomyślna postawa szlachty, która buntuje się przeciwko królowi i nie bierze udziału w odpieraniu szwedzkiego ataku. Sienkiewicz napiętnował tu szczególnie mocno rody Radziwiłłów i Sapiehów, które w XVII wieku bardziej zajęte były wewnętrznymi walkami o wpływy niż sprawami państwa. Ich przedstawiciele funkcjonują w powieści jako postaci negatywne, nie tylko jako „wadliwi” patrioci, ale również osoby pozbawione powszechnie rozumianej moralności – Bogusław Radziwiłł porywa Oleńkę Billewiczównę, zamierzając zmusić ją do ślubu, zaś jeden z przedtsawicieli rodu Sapiehów usiłuje osadzić Anusię Borzobohatą-Krasieńską, przyszłą żonę Wołodyjowskiego, w jednym ze swych ustronnych majątków, by uczynic z niej swoją kochankę.

W „Potopie” zwrócono więc uwagę na zepsucie polskiej arystokracji i jej brak zaangażowania w sprawy całego narodu, które to wady okazały obecne w społeczeństwie także w czasach powstawania powieści – pod koniec XIX wieku. Przedstawiciele najmożniejszych rodów okazują się też jednostkami o wybitnie roszczeniowym charakterze, wielbiącymi wygodę, dla której łatwo godzą się na sojusze z wrogiem.

Największą liczbą cech pozytywnych została obdarzona w powieści średnia szlachta, z której wywodzą się najbardziej waleczni rycerze stojący wiernie przy boku króla Jana Kazimierza – Wołodyjowski, Skrzetuski, Zagłoba, a później również Kmicic, który wypowiada w końcu posłuszeństwo Radziwiłłowi, wyżej ceniąc dobro ojczyzny niż przyrzeczenie złożone księciu. I ta warstwa nie jest jednak całkowicie wolna od przywar, wszak „Potop” rozpoczyna się scenami nieokrzesanych pijatyk i bójek, w jakie Kmicic wplątuje się z powodu swojej „podejrzanej” kompanii. Powieść wiernie dokumentuje więc nie tylko charakterystyczny dla XVII-wiecznej szlachty etos rycerski, ale również jej obyczajowe rozpasanie i przywiązanie do uroków życia, ostatecznie jednak zawsze wartością najwyższą okazywała się ojczyzna, dla której bohaterowie zmieniali się z „niebieskich ptaków” w dzielnych żołnierzy i religijnych patriotów.