Adam Mickiewicz „Pan Tadeusz” - cechy gatunkowe epopei narodowej

Epos to gatunek o rodowodzie antycznym. Pierwsze i bodaj najdoskonalsze przykłady tego gatunku są autorstwa Homera. „Iliada” i „Odyseja” powstały w VIII wieku p.n.e. wyznaczając cechy gatunkowe eposu bohaterskiego. „Pan Tadeusz” to epopeja narodowa, ponieważ w centrum uwagi stawia dzieje narodu w ważnym dla niego okresie historycznym. Utwór nosi wiele cech charakterystycznych dla gatunku. Jest to utwór epicki (choć pisany wierszem), wielowątkowy, ukazujący panoramę społeczeństwa, osadzony w realiach historycznych o istotnym znaczeniu dla narodu.

„Pan Tadeusz” – zgodnie z wymogami gatunku – rozpoczyna się inwokacją, określającą główny temat utworu. Homerowa „Iliada” zaczyna się od słów: „Gniew, Bogini, opiewaj Achilla, syna Peleusa” – jest to prośba do Muzy o pomoc w ukazaniu walki Achillesa z Trojanami. „Iliada” to epos bohaterski, jej głównym tematem jest walka herosów. U Mickiewicza pierwsze słowa skierowane są do Litwy, rodzinnego kraju, który poeta wspomina z nostalgią. Litwa, jej historia i przeszłość, obyczaje, mieszkańcy, przyroda są głównym tematem dzieła. Rolę muzy pełni tu Matka Boska, to do niej poeta kieruje modlitwę: „...przenoś moją duszę utęsknioną/ Do tych pagórków leśnych, do tych łąk zielonych/ Szeroko nad błękitnym Niemnem rozciągnionych”.

Homer ukazuje wojnę, która przyniosła upadek Troi i wielkie zwycięstwo zjednoczonych sił greckich. W „Panu Tadeuszu” autor ukazuje wydarzenia z okresu kampanii napoleońskiej. Akcja rozpoczyna się w roku 1811, a więc w czasie przygotowania wymarszu armii napoleońskiej na Rosję, a kończy wiosną 1812, kiedy to do Soplicowa przybywają oddziały zmierzające na wojnę z carem. Ta kampania przynosi Polakom wielkie nadzieje na pokonanie odwiecznego wroga i zaborcy.

Charakterystyczna dla eposu, gatunku obszernego, jest szczegółowość w ukazywaniu obyczajów, przyrody, przedmiotów, zwyczajów, miejsc itp. Nie inaczej jest u Mickiewicza. „Pan Tadeusz” ukazuje ważne procesy społeczne, między innymi schyłek czasów szlacheckich, a także – nieco uprzedzając fakty – zapowiada uwłaszczenie chłopów. Obraz szlachty jest szczegółowy i obejmuje jej wszystkie warstwy, od potężnych magnatów po drobną szlachtę zaściankową.

Stolnik to przedstawiciel magnaterii, ma swoich zwolenników i prowadzi własną politykę. Jest człowiekiem potężnym i majętnym. To dlatego nie zgadza się na ślub Jacka Soplicy ze swoja córką. Jacek Soplica też jest szlachcicem, ale znacznie uboższym, nie należy do tej samej klasy społecznej. Także mieszkańcy Soplicowa, rodzina Sędziego, należą do średniozamożnej szlachty, posiadającej ziemię i pracujących na niej chłopów. Najniżej w tej hierarchii stoi szlachta zaściankowa, ukazana na przykładzie mieszkańców Dobrzyna. Jej przedstawiciele sami pracują na swej ziemi, wiodą życie podobne do chłopów, jednak posiadają prawa szlacheckie i stanową istotną siłę w walce z wrogiem.

Zgodnie z wytycznymi gatunkowymi „Pan Tadeusz” zawiera szczegółowe opisy przyrody, ubioru, wnętrz i obyczajów. Przedstawienie pracy kawiarki czy opis zastawy stołowej w Soplicowie stanowią wręcz odrębne epizody. Ukazanie dawnych obyczajów i pochwała tradycji mają związek z narodowym charakterem dzieła. Z homerowym pierwowzorem łączą „Pana Tadeusza” także wyznaczniki formalne – polski trzynastozgłoskowiec jest próbą naśladowania greckiego heksametru. Utwór zawiera także rozbudowane porównania, zwane homeryckimi, liczne partie narracyjne i liryczne.

Oczywiście w utworze romantycznym jest też wiele elementów charakterystycznych dla epoki, w której powstał. Mickiewicz wprowadza bohatera zbiorowego oraz ów typ bohatera romantycznego, nie będącego herosem w antycznym rozumieniu. Patos doniosłych chwil przełamuje wprowadzając elementy humoru. Bohaterowie Homera nieodmiennie przemawiali w wyszukany sposób, pełen powagi i doniosłości. U Mickiewicza posługują się zwyczajnym, codziennym językiem, często żartobliwym. Polski poeta rezygnuje też z Boskiej interwencji na rzecz realizmu i tradycji ludowej.