Charakterystyka bohatera „Kartoteki” Tadeusza Różewicza

Różewicz w „Kartotece” kreuje bohatera bardzo osobliwego, bo właściwie pozbawionego cech indywidualnych. Już sam fakt nazywania go po prostu Bohaterem wskazuje na pewien brak tożsamości, ustalonych cech osobowości, a nawet brak jednoznacznej przeszłości. Sam autor słowo bohater ujmuje w cudzysłów, mając świadomość, że to raczej antybohater, postać niespójna i bierna.

O Bohaterze czytelnik dowiaduje się sporo, ale często są to informacje sprzeczne. Już samo imię przybiera różne wersje: czasem nazywany jest Wiktorem albo Jurkiem, innym razem Stasiem, Henrykiem czy Dzidkiem. Autor w didaskaliach podkreśla też, że postać ta nie ma określonego wieku, w toku akcji bywa czterdziestolatkiem, albo małym chłopcem. Czytelnik jest w jeszcze trudniejszej sytuacji niż odbiorca teatralny, ponieważ ma do czynienia wyłącznie ze swoim wyobrażeniem Bohatera, a nie z żywym człowiekiem. Tożsamość Bohatera zmienia się w zależności od otoczenia. To osoby, z którymi się styka, determinują kim jest i gdzie się znajduje. Rodzice traktują go jak siedmiolatka i dla nich jest małym dzieckiem, dla nauczyciela wchodzi w rolę maturzysty, w towarzystwie innych postaci staje się dyrektorem instytutu lub operetki. Przez ten brak określonej osobowości, historii, nawet wyglądu, Bohater staje się everymanem, czyli każdym, po prostu człowiekiem epoki powojennej. W średniowiecznych moralitetach postać everymana służyła utożsamieniu się odbiorcy z bohaterem i przedstawieniu pewnych ogólnych prawd, dotyczących każdego, niezależnie od stanu. U Różewicza rozbicie tożsamości jest wynikiem traumatycznych przeżyć. Bohater utracił wszystko, co miało dla niego wartość. Dziecięcą niewinność zabiła w nim wojna, stracił wiarę w miłość i dobro, tradycja nie ma dla niego znaczenia, nie dba też o ludzki szacunek.

Bohater „Kartoteki” uosabia całe pokolenie, które doświadczyło wojny. Jego zagubienie i utrata tożsamości są losem całej generacji. Także jego wyjątkowa bierność wynika z traumatycznych doświadczeń. Wydarzenia toczą się obok niego, on wydaje się tylko ich świadkiem, większość czasu spędzającym w łóżku. Jego losy zostają ukazane niczym fakty zawarte w kartotece, ale zebrane bardzo chaotycznie i nie ułożone w żadnym porządku. W efekcie akcja stanowi zestaw przypadkowo połączonych epizodów, których nie łączy nawet postać głównego bohatera, ponieważ on, tak samo jak wydarzenia, jest chaotyczny, niejednoznaczny i niespójny. Nie wiadomo właściwie jak wygląda, ani kim jest, podobnie jak imię zmieniają się jego zajęcia. Ostatecznie nie wiadomo o nim właściwie nic, jak się nazywa, kim jest, ile ma lat ani jak wygląda. Tym bardziej nie sposób doszukać się u niego indywidualnego języka czy zachowań. Wszystko, co się z nim wiąże, ma charakter ogólny i powszechny, jego dziecięce przewinienia, takie jak wyjadanie cukru z cukiernicy czy podjadanie kiełbasy w Wielki Piątek, są typowe dla tego wieku, podobnie jak jego obecna bierność i rozbicie dla pokolenia powojennego.

Ważnym epizodem w życiu bohatera jest groteskowy egzamin maturalny, zdawany o 20 lat za późno. Bohater okazuje się świetnie przygotowany, bez trudu podaje daty i zdarzenia. Zachwycony nauczyciel z entuzjazmem stwierdza, że zdał egzamin dojrzałości. Ta opinia szybko zostaje skonfrontowana z rzeczywistością, w której Bohater nie jest zdolny nawet streścić przeczytanego artykułu. Jego wiedza okazuje się czysto teoretyczna i nie daje mu żadnego przygotowania do prawdziwego życia. Bohater jest człowiekiem samotnym, nieumiejącym nawiązać bliższych kontaktów z drugą osobą. Jego związki z kobietami okazują się przelotne i powierzchowne, nie ma w nich prawdziwej bliskości i zrozumienia. Poczucie winy, jakie cały czas dręczy człowieka, który przeżył wojnę, obiera mu możliwość cieszenia się życiem, które zdołał ocalić.